Đằng sau căng thẳng Việt - Trung Quốc ở Biển Đông là cuộc cạnh tranh chiến lược giữa nước lớn, mà trước hết là Trung Quốc - một cường quốc đang bứt phát mạnh mẽ, đang tìm đường vươn ra biển và Mỹ - siêu cường duy nhất hiện nay, muốn ngăn chặn bất kỳ cường quốc nào thách thức bá quyền của mình.
Có ba trường phái giữa các nhà phân tích Trung Quốc quanh vấn đề tối ưu hóa các chính sách ở khu vực: hiện thực, cứng rắn và ôn hòa. Các ấn bản học thuật của Trung Quốc, báo cáo truyền thông và các quan điểm trên mạng đang tập trung vào ba luận điểm này. Ba trường phái này biểu hiện sự đa dạng trong quan điểm nội bộ của Trung Quốc.
Có thể tuyên bố về “chủ quyền lịch sử” của Trung Quốc đã được thiết lập bởi một chuyên gia biên giới của Mỹ là Daniel J. Dzurek, cựu Trưởng bộ phân Biên giới của Bộ Ngoại giao Mỹ.
Ba kịch bản ADIZ mà Trung Quốc có thể thiết lập ở Biển Đông là tại Hoàng Sa, Trường Sa và đối với đường 9 đoạn. Nếu ADIZ được Trung Quốc thiết lập thì hệ lụy về mặt ngoại giao, pháp lý sẽ là gì?
Thất bại ở Côn Minh trong vấn đề tranh chấp biển kéo dài với Trung Quốc đã làm suy giảm vai trò trung tâm mà ASEAN khó khăn mới giành được. Cả Trung Quốc và ASEAN đều phải có trách nhiệm lấy lại lòng tin, trong nội bộ và cả bên ngoài, điều vốn đã đóng góp rất nhiều cho sự tăng trưởng kinh tế kỳ diệu và tiến bộ của con người trong khu vực.
Việc Trung Quốc ồ ạt tôn tạo, bồi đắp các cấu trúc địa lý trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa rõ ràng là vi phạm nghiêm trọng chủ quyền của Việt Nam, vi phạm luật pháp quốc tế, vi phạm DOC, hủy hoại môi trường, sinh thái biển, làm phức tạp tình hình.
Các hành động bảo vệ quyền lợi tại Biển Đông cũng cần bám sát điểm cao của quy tắc luật biển quốc tế và đạo lý quốc tế. Chủ trương chủ quyền mang tính lịch sử của Trung Quốc tại Biển Đông không thể chênh lệch quá lớn với nguyên tắc cơ bản của UNCLOS.
Đối với quá trình phát triển tình hình ở Biển Đông có thể dự kiến ba kịch bản: (i) Xung đột Mỹ - Trung Quốc; (ii) Chiến tranh Trung Quốc với Việt Nam; (iii) Trung Quốc củng cố vai trò thống trị trên toàn bộ vùng nước của Biển Đông.
Việc kiểm soát Biển Đông đóng vai trò tiên quyết cho tương lai phát triển và hiện đại hóa của hải quân và ngành hàng không vũ trụ của Trung Quốc. Nói cách khác, vai trò chiến lược của Biển Đông đối với Trung Quốc đã gia tăng cùng với quá trình hiện đại hóa của quân đội nước này.
Trung Quốc quyết tâm theo đuổi tham vọng và lợi ích chiến lược ở Biển Đông, nên thách thức lớn nhất đối với Mỹ là tập hợp được sự ủng hộ của khu vực và triển khai các thiết bị quân sự để chống lại chủ nghĩa phiêu lưu của Bắc Kinh.