Bản PDF tại đây

 

Động thái của các quốc gia

+ Trung Quốc:

Trung Quốc phản ứng việc hội nghị ASEAN sẽ đề cập vấn đề Biển Đông. Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc Hồng Lỗi hôm 20/4 tuyên bố: “Tranh chấp Biển Đông không phải là vấn đề giữa Trung Quốc và ASEAN. Trung Quốc luôn phản đối nỗ lực của số ít quốc gia sử dụng vấn đề Biển Đông làm tổn hại đến quan hệ hữu nghị Trung Quốc và ASEAN. Trung Quốc cam kết hợp tác với các nước ASEAN thực hiện đầy đủ cách tiếp cận “kép” trong giải quyết vấn đề Biển Đông và cùng nhau duy trì hòa bình, ổn định trong khu vực.”

Trung Quốc lên tiếng vụ dùng vòi rồng “tấn công” tàu cá Philippines. Người phát ngôn Bộ ngoại giao Trung Quốc Hồng Lỗi hôm 22/4 cho hay, “Các tàu của Trung Quốc làm nhiệm vụ giữ gìn trật tự ở vùng biển ngoài khơi Bãi cạn Scarborough. Gần đây nhiều tàu cá Philippines hiện diện tại Bãi cạn Scarborough, không được sự cho phép và không tuân thủ sự quản lý của Trung Quốc. Điều này xâm phạm chủ quyền và quyền tài phán của Trung Quốc. Chúng tôi yêu cầu phía Philippines tăng cường giáo dục và kiểm soát các ngư dân của mình, và chấm dứt các hành vi xâm phạm chủ quyền và lợi ích của Trung Quốc.”

Tàu chiến Trung Quốc hăm dọa máy bay Philippines. Một quan chức không quân của Philippines hôm 23/4 cho hay, một tàu chiến Trung Quốc ở gần Đá Xu Bi đã chiếu đèn pha công suất mạnh vào máy bay Fokker của Philippines hôm 19/4, khi chiếc máy bay này đang tuần tra trên Biển Đông. Khi chiếc máy bay đang ở độ cao 1.500 m thì bị tàu Trung Quốc cảnh báo qua loa phóng thanh và yêu cầu rời khỏi khu vực. Đây là lần đầu tiên một tàu chiến Trung Quốc cảnh báo máy bay Philippines đang tuần tra ở Biển Đông. 

Trung Quốc phản ứng Tuyên bố Chủ tịch Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 26. Phát biểu trong cuộc họp báo thường kỳ của Bộ Ngoại giao Trung Quốc hôm 28/4, Phát ngôn viên Hồng Lỗi tuyên bố, “Bắc Kinh vô cùng quan ngại trước tuyên bố Chủ tịch ASEAN lần thứ 26. Quan điểm rõ ràng và nhất quán của Trung Quốc là tranh chấp Biển Đông không phải vấn đề giữa Trung Quốc và ASEAN. Hoạt động xây dựng của Trung Quốc ở Trường Sa hoàn toàn thuộc chủ quyền của Trung Quốc. Trung Quốc phản đối một số quốc gia thao túng ASEAN và quan hệ ASEAN-Trung Quốc để mưu cầu lợi ích riêng. Các quốc gia liên quan cần hợp tác cùng Trung Quốc duy trì hòa bình và ổn định ở Biển Đông.”

Trung Quốc đề nghị Mỹ sử dụng cơ sở dân sự trên các đảo nhân tạo ở Biển Đông. Tư lệnh Hải quân Trung Quốc Ngô Thắng Lợi ngày 29/4 đã tiến hành “đàm thoại bằng video” với Tham mưu trưởng Hải quân Mỹ, Đô đốc Jonathan Greenert. Hai bên trao đổi ý kiến về các vấn đề như giao lưu, hợp tác thiết thực giữa hải quân hai nước, hoạt động trinh sát ở phạm vi gần của tàu chiến và máy bay Mỹ đối với Trung Quốc và các hoạt động xây dựng của nước này ở Biển Đông. Tư lệnh Ngô nói rằng: “Hoạt động xây dựng của Trung Quốc ở Trường Sa sẽ không đe dọa tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông, trái lại sẽ nâng cao năng lực cung cấp các dịch vụ công như dự báo thời tiết, cứu hộ biển và thực hiện nghĩa vụ quốc tế của Trung Quốc trong việc bảo đảm an ninh vùng biển quốc tế. Trung Quốc hoan nghênh các tổ chức quốc tế, Mỹ và các nước liên quan sử dụng những cơ sở dân sự này để triển khai các hoạt động nhân đạo và khắc phục hậu quả thiên tai khi điều kiện chín muồi.”

Trung Quốc đưa giàn khoan thứ hai ra Biển Đông. Giàn khoan COSLProspector của Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Hải dương Trung Quốc (CNOOC) ngày 30/4 đã rời Yên Đài, tỉnh Sơn Đông tiến ra Biển Đông. Giàn khoan nước sâu bán chìm COSLProspector hoạt động sâu nhất là 1.500 m với độ sâu tối đa của giếng khoan là 7.600 m, nhân viên trên giàn khoan theo quy định là 130 người, tải trọng sàn tàu là 5.000 tấn. Theo công ty sản xuất CIMC Raffles, hệ thống định vị động lực có thể bảo đảm cho giàn khoan này hoạt động bình thường trong môi trường bão cấp 12.

Bộ Quốc phòng Trung Quốc đề cập về vấn đề Biển Đông. Tại cuộc họp báo thường kỳ hôm 30/ 4, người phát ngôn Bộ Quốc phòng Cảnh Nhạn Sinh cho hay, “Quân đội Trung Quốc và Quân đội Việt Nam hiện đang duy trì trao đổi, phối hợp chặt chẽ. Chúng tôi tin tưởng rằng quan hệ song phương cùng quan hệ quốc phòng hai nước đang đi đúng hướng.” Tuy nhiên, ông Cảnh ngang nhiên cho rằng, “Một số quốc gia như Philippines hay Việt nam đang xây dựng các cơ sở quân sự ở Trường Sa. Chúng tôi hết sức quan ngại và kiên quyết phản đối các hành động trên.”

+ Việt Nam:

Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tiếp lãnh đạo Malaysia và Philippines. Bên lề Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 26 tại Malaysia ngày 26-27/4, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng đã có các cuộc tiếp xúc song phương với Thủ tướng nước chủ nhà Malaysia Najib Tun Rajak và Tổng thống Philippines Benigno S. Aquino III. Các nhà lãnh đạo chia sẻ ý kiến về những diễn biến phức tạp trên Biển Đông, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì hòa bình, ổn định, thúc đẩy an toàn và an ninh hàng hải, hàng không, bảo đảm giải quyết hòa bình các tranh chấp, phù hợp với luật pháp quốc tế, có UNCLOS 1982; thực hiện nghiêm túc và đầy đủ DOC, không có những hành động làm gia tăng căng thẳng, sớm xây dựng COC.

+ Philippines:

Philippines cáo buộc Trung Quốc phun vòi rồng vào tàu cá ở Biển Đông. Phủ Tổng thống Philippines cho hay một nhóm ngư dân của nước này hôm 20/4 đang đánh bắt ở Bãi cạn Scarborrough đã bị tàu cảnh sát biển Trung Quốc phun vòi rồng xua đuổi, làm hư hại một số thuyền. Người phát ngôn Phủ tổng thống Abigail Valte cho biết Tổng thống Benigno Aquino đã yêu cầu Bộ Ngoại giao và Bộ Quốc phòng có phản ứng  với Trung Quốc về vụ việc này.

Tòa Trọng tài ra thông báo về vụ kiện của Philippines. Tòa Trọng tài La-Hay hôm 22/4 tuyên bố, “Tòa trọng tài sẽ tiến hành phiên điều trần vào tháng 7/2015 để giải đáp những phản bác pháp lý được nêu trong văn kiện lập trường của Trung Quốc. Tòa  cũng xem xét các vấn đề khác liên quan đến thẩm quyền pháp lý và khả năng thụ lý đơn kiện của Philippines.” Đến ngày 16/6, sau khi tiếp nhận bất kỳ phản hồi nào của Trung Quốc về tài liệu bổ sung Philippines đệ trình cho tòa ngày 16/3, tòa cũng có thể “đưa ra một số câu hỏi đối với các bên liên quan để giải đáp trong phiên điều trần vào tháng 7/2015.”

Mỹ có khả năng tiếp cận 8 căn cứ của Philippines. Trả lời phỏng vấn trên kênh truyền hình ABS-CBN (Philippines) ngày 24/4, Tổng tham mưu trưởng Các lực lượng vũ trang Philippines, Tướng Gregorio Catapang cho biết ít nhất 8 địa điểm ở Philippines đã được xác định là những khu vực tiềm năng để Mỹ luân chuyển binh sỹ, máy bay, tàu chiến thông qua các hoạt động huấn luyện và diễn tập quân sự. Bốn địa điểm nằm trên đảo chính của Philippines Luzon, hai điểm nằm trên đảo Cebu và hai điểm còn lại thuộc đảo phía tây Palawan. Nhưng Mỹ sẽ phải đợi Tòa tối cao Philippine ra quyết định về Thỏa thuận tăng cường hợp tác quốc phòng giữa hai nước được ký vào năm ngoái.

Manila kêu gọi ASEAN phản đối hành động của Trung Quốc ở Biển Đông. Phát biểu tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN ngày 26/4, Ngoại trưởng Philippines Albert del Rosario tuyên bố, “Trung Quốc đang củng cố việc kiểm soát thực tế ở Biển Đông. Những mối đe dọa từ hoạt động cải tạo đất quy mô lớn là có thực, không thể phớt lờ hay phủ nhận. Đây không phải lúc ASEAN cần nói với nước láng giềng phương Bắc rằng những gì họ đang làm là sai và cần chấm dứt ngay lập tức hoạt động bồi đắp hay sao?”

Philippines thách Trung Quốc chứng minh về hoạt động cải tạo đất ở Biển Đông. Về việc Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Hồng Lỗi hôm 29/4  tuyên bố: “ Philippines đang xây dựng và mở rộng một sân bay, một cầu tàu trên đảo Thị Tứ. Ngoài ra, nước này còn xây dựng cơ sở du lịch trên đảo Vĩnh Viễn, đảo Bình Nguyên và các đảo khác,” Tổng tham mưu trưởng các lực lượng vũ trang Philippines, Tướng Gregorio Pio Catapang Jr ngày 30/4 cho hay, “Chúng tôi không làm gì ở các khu vực chúng tôi kiểm soát. Chúng tôi chỉ bảo vệ những khu vực đó. Lẽ ra có thể dễ dàng xây đường băng nhưng chúng tôi chờ phán quyết của Tòa án Quốc tế về Luật Biển, trước khi đưa ra quyết định sẽ làm gì tiếp theo. Nếu Trung Quốc có thể đưa ra bằng chứng cho thấy chúng tôi đang xây dựng, thì họ cứ việc.” Trước đó phát biểu trong cuộc họp báo hôm 20/4, Tướng Gregorio bày tỏ quan ngại về hoạt động cải tạo đất của Trung Quốc, “Vấn đề lớn nhất của chúng tôi hiện nay là Đá Vành Khăn. Hoạt động của Trung Quốc ở đây đe dọa nhiều khu vực khác của Philippines, trong đó có Bãi Cỏ Mây. Chúng tôi kêu gọi Trung Quốc ngừng các hoạt động cải tạo đất.”

Philippines tiếp tục tuần tra Biển Đông bất chấp Trung Quốc hăm dọa. Phát biểu trước các phóng viên hôm 27/4, Tổng tham mưu trưởng quân đội Philippines, Tướng Gregorio Catapang Jr cho biết, “Chúng tôi sẽ tiếp tục tuần tra, đó là những hoạt động bay thường lệ.” Theo Tướng Catapang, “Dù sao đi nữa, đó chỉ là một thách thức và lực lượng của chúng tôi biết cách để đối phó... Khi bay tuần tra, các phi cơ Philippines không được vũ trang mà chỉ trang bị các camera để chụp ảnh, nhằm giám sát những gì đang diễn ra.”

+ Malaysia:

ASEAN kêu gọi Trung Quốc chấm dứt hoạt động cải tạo đất tại Biển Đông. Phát biểu tại cuộc họp báo hôm 26/4 sau khi kết thúc hội nghị ngoại trưởng ASEAN, Ngoại trưởng Malaysia Anifah Ahman, nước Chủ tịch luân phiên của ASEAN tuyên bố: “Chúng tôi đánh giá cao nếu Trung Quốc ngừng các hoạt động cải tạo đất ở Biển Đông và ngồi lại thảo luận cùng các nước thành viên ASEAN. Các nước ASEAN muốn thấy vấn đề này phải được giải quyết một cách thân thiện vì nó không chỉ ảnh hưởng đến các quốc gia yêu sách mà là toàn bộ khối ASEAN. Bởi chúng tôi thuộc khu vực này, nếu khu vực có bất kỳ sự bất ổn nào, ngay cả các quốc gia không có yêu sách cũng sẽ bị ảnh hưởng”. Trước đó trả lời phỏng vấn nhật báo The Star hôm 23/4, Ngoại trưởng Anifah Aman cho hay, “Malaysia hy vọng Trung Quốc sẽ hợp tác cùng các nước ASEAN sớm hoàn tất đàm phán về COC.” Theo Ngoại trưởng Anifah, vấn đề trên cần tiến triển một cách “ý nghĩa và thực chất,” trong khi đó các bên yêu sách cần tránh “những hành động làm leo thang căng thẳng.”

ASEAN cần thảo luận nhiều hơn với Trung Quốc về Con đường tơ lụa Thế kỷ 21. Phát biểu trong một cuộc họp báo ngày 28/4 tại Malaysia, Thủ tướng Malaysia Najib Razak cho hay, “ASEAN ủng hộ đề xuất của Trung Quốc và sẽ thảo luận nhiều hơn về vấn đề này.” Trung Quốc đã công bố các nguyên tắc, khuôn khổ, cơ chế của đề xuất này với mục tiêu tăng cường liên kết khu vực, cùng hướng tới một tương lai tươi sáng. Các tuyến của “Một vành đai, một con đường” sẽ đi qua ba lục địa Á-Âu-Phi, kết nối khu vực Đông Á sôi động với các khu vực kinh tế phát triển ở Châu Âu.

+ Singapore:

Thủ tướng Singapore: ‘ASEAN đóng vai trò hạ nhiệt tranh chấp Biển Đông’. Phát biểu trong phiên bế mạc Hội nghị cấp cao ASEAN ngày 27/4, Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long khẳng định tình hình ở Biển Đông đã trở nên nghiêm trọng trong những năm vừa qua, nếu không được kiểm soát, sẽ dẫn đến căng thẳng trên đất liền và trên biển. Ông Lý kêu gọi tất cả các bên tuân thủ luật pháp quốc tế, và phải đảm bảo quyền tự do hàng hải và hàng không. Cũng theo ông Lý, ASEAN và Trung Quốc cần sớm thông qua Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông, “Nước điều phối quan hệ ASEAN và Trung Quốc là Thái Lan đã cập nhật tiến trình thảo luận về COC. Hai bên đã đạt tiến bộ, tuy nhiên tính chất của các cuộc thảo luận này đòi hỏi nhiều thời gian. Tuy nhiên, việc hoàn tất thào luận COC càng sớm sẽ càng tốt.”

+ Mỹ:

Mỹ: ‘Trung Quốc phun vòi rồng vào tàu cá Philippines là khiêu khích’. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Marie Harf hôm 21/4 cho hay Mỹ không thể kiểm chứng độc lập việc Trung Quốc có dùng vòi rồng hay không, nhưng nếu điều này là sự thực, đây sẽ là hành động khiêu khích và một bước lùi cho các nỗ lực tìm kiếm giải pháp ngoại giao cho tranh chấp. Các bên không nên sử dụng vũ lực hoặc cưỡng ép để củng cố các yêu sách. Mỹ kêu gọi các bên tranh chấp ở Biển Đông kiềm chế và theo đuổi cách tiếp ngoại giao để giải quyết tranh chấp.”

Mỹ chỉ trích hoạt động cải tạo đất của Trung Quốc ở Trường sa. Phát biểu tại cuộc họp báo ngày 1/5, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Jeff Rathke nói: “Nếu mong muốn giảm bớt căng thẳng, Trung Quốc nên có những bước đi cụ thể như ngừng việc xây dựng tại Biển Đông, làm rõ đường 9 đoạn theo Luật pháp quốc tế, gồm UNCLOS 1982 và tiến tới hoàn tất Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông với các nước ASEAN.” Về việc Tư lệnh hải quân Trung Quốc mời Mỹ sử dụng các cơ sở dân sự trên đảo nhân tạo cho hoạt động nhân đạo, ông Rathke cho hay: “Hoạt động xây dựng - Chúng tôi không thấy việc xây dựng cơ sở trên các thực thể tranh chấp là cách thức để đóng góp vào hòa bình và ổn định khu vực. Chúng ta đang nói về lãnh thổ, về các thực thể đang là đối tượng tranh chấp của nhiều quốc gia.”

Quan hệ các nước

Indonesia và Trung Quốc tăng cường hợp tác chiến lược toàn diện. Tổng thống Indonesia Joko Widodo và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã có cuộc gặp bên lề Hội nghị cấp cao Á-Phi ngày 22/4. Hai nhà lãnh đạo nhất trí tăng cường phối hợp hành động, hợp tác thực tế, trao đổi kinh nghiệm, thúc đẩy hợp tác biển hướng tới sự phát triển chung. Về kinh tế, Trung Quốc và Indonesia đặt mục tiêu tăng kim ngạch thương mại hai chiều lên 150 tỷ USD vào năm 2020. Bên cạnh đó, Trung Quốc tái khẳng định tích cực tham gia vào phát triển cơ sở hạ tầng và liên lạc của Indonesia, đồng thời sẵn sàng hỗ trợ tài chính cho các dự án liên quan dưới nhiều hình thức khác nhau.

Trung Quốc - Campuchia cam kết hợp tác trong sáng kiến “vành đai, con đường” Phát biểu tại cuộc gặp Thủ tướng Campuchia Hun Sen bên lề Hội nghị thượng định Á-Phi ở Indonesia hôm 23/4, ông Tập Cận Bình nhấn mạnh: “Hiện quan hệ song phương đang đứng trước những cơ hội quan trọng. Trung Quốc kiên trì thúc đẩy quan hệ hợp tác chiến lược toàn diện với Campuchia và mạnh mẽ ủng hộ các nỗ lực của Phnom Penh duy trì sự ổn định và phát triển.” Theo ông Tập, 2 nước cần tăng cường hợp tác nhằm kết nối cơ sở hạ tầng trong khuôn khổ các sáng kiến “Vành đai kinh tế Con đường Tơ lụa” và “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21” đồng thời duy trì hoạt động phù hợp tại Khu kinh tế đặc biệt Cảng Sihanoukville. Ông Hun Sen khẳng định Campuchia sẵn sàng hợp tác chặt chẽ với Trung Quốc.

Khai mạc Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN tại Malaysia. Sáng 26/4 tại Trung tâm Hội nghị Kuala Lumpur, các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN đã rà soát lại toàn bộ công tác chuẩn bị cho Hội nghị Cấp cao, thống nhất về chương trình nghị sự, chương trình hoạt động và các văn kiện của Hội nghị để trình Lãnh đạo Cấp cao xem xét, thông qua. Về Biển Đông, các Bộ trưởng bày tỏ lo ngại về những hoạt động bồi đắp trên quy mô lớn các bãi đá ở Biển Đông; cho rằng những hành động này đã làm thay đổi nguyên trạng, vi phạm DOC, làm suy giảm lòng tin, gây căng thẳng ở khu vực. Trong bối cảnh đó, các Bộ trưởng nhất trí ASEAN cần tiếp tục tăng cường đoàn kết và tiếng nói chung, phát huy vai trò lớn hơn trong việc bảo đảm hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn hàng hải và hàng không ở khu vực; tăng cường trao đổi với Trung Quốc để  thực hiện đầy đủ và hiệu quả DOC, nhất là Điều 5 về tự kiềm chế và sớm hoàn tất COC.

Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 26 khai mạc tại Malaysia. Với chủ đề năm 2015 “Người dân của chúng ta, Cộng đồng của chúng ta, Tầm nhìn của chúng ta,” các nhà lãnh đạo ASEAN đã tập trung trao đổi về các nội dung quan trọng liên quan tới hình thành Cộng đồng ASEAN 2015; xây dựng Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN sau 2015; cải tiến tổ chức bộ máy và lề lối làm việc của ASEAN; vai trò trung tâm của ASEAN; các thách thức đối với ASEAN và hướng xử lý. Bế mạc Hội nghị, các nhà lãnh đạo ASEAN đã ra Tuyên bố Chủ tịch về các vấn đề khu vực và quốc tế, trong đó có vấn đề Biển Đông, “Chúng tôi chia sẻ quan ngại sâu sắc của các Lãnh đạo về việc tôn tạo, bồi đắp đang diễn ra ở Biển Đông, làm xói mòn lòng tin, sự tin cậy và phương hại đến hòa bình, an ninh và ổn định ở Biển Đông. Chúng tôi nhấn mạnh các bên cần bảo đảm việc thực hiện đầy đủ và hiệu quả toàn vẹn DOC ở Biển Đông: nhằm xây dựng, duy trì và tăng cường lòng tin và sự tin cậy lẫn nhau; thực hiện kiềm chế trong các hành động; không đe dọa hoặc sử dụng vũ lực; các bên liên quan giải quyết những khác biệt và tranh chấp bằng biện pháp hòa bình, tuân thủ luật pháp quốc tế trong đó có UNCLOS 1982.”

Nhật Bản - Mỹ nhất trí mở rộng liên minh ra toàn cầu. Ngày 28/4, tại cuộc hội đàm cấp cao giữa Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe và Tổng thống Mỹ Barack Obama ở Washington, hai nhà lãnh đạo đã nhất trí mở rộng liên minh song phương ra toàn cầu nhằm đảm bảo hòa bình và thịnh vượng trong và ngoài Châu Á-Thái Bình Dương. Tuyên bố chung đưa ra sau cuộc gặp nêu rõ Nhật Bản và Mỹ “nhận thức rằng an ninh và thịnh vượng của hai nước trong thế kỷ 21 ràng buộc với nhau, không thể tách rời và không bị giới hạn bởi các đường biên giới quốc gia.” Về tranh chấp biển, phát biểu trong cuộc họp báo chung với Thủ tướng Shinzo Abe tại Nhà Trắng, Tổng thống Barack Obama tuyên bố, “Có một số căng thẳng thực sự phát sinh xung quanh cách tiếp cận của Trung Quốc với các vấn đề trên biển và yêu sách của nước này. Mỹ và Nhật Bản nhất trí trong cam kết đối với tự do hàng hải, tôn trọng luật pháp quốc tế và giải quyết hòa bình các tranh chấp.”

Phân tích và đánh giá

“Cơn ác mộng của Trung Quốc tại Biển Đông” của Joshua Kurlantzick

Cho đến tận trước thời điểm năm 2010, mối quan hệ chiến lược giữa Philippines và Việt Nam chỉ dừng lại ở mức phối hợp với nhau, thông qua các sáng kiến của ASEAN, về các vấn đề an ninh phi truyền thống. Việt Nam và Philippines cũng chưa có các cuộc tập trận quân sự cùng nhau, họ cũng hiếm khi tiến hành trao đổi các đoàn lãnh đạo quân sự và chính trị cấp cao, và kim ngạch thương mại hai chiều cũng chỉ ở mức khiêm tốn.

Nhưng kể từ năm 2010, với cách hành xử ngày càng quyết đoán của Trung Quốc tại Biển Đông, cùng với việc Việt Nam và Philippines là hai quốc gia tại Đông Nam Á có phản ứng quyết liệt nhất với Bắc Kinh, họ đã bắt đầu có những bước đi xích lại gần nhau. Đầu tiên, sự gần gũi chỉ thể hiện trên các kênh không chính thức – thủy thủ Philippines và Việt Nam cùng nhau chơi thể thao trên các đảo đá đang có tranh chấp tại Biển Đông, các lãnh đạo cấp cao của hai nước có các cuộc gặp song phương bên lề các hội nghị ASEAN để bàn thảo các biện pháp chung để đối phó với các bước đi của Trung Quốc tại Biển Đông.

Hiện tại, Hà Nội và Manila dường như đã sẵn sàng chính thức hóa sự hợp tác giữa hai bên, đây sẽ là một tin đáng lo ngại dành cho Bắc Kinh, bởi sự hợp tác này báo hiệu rằng các quốc gia Đông Nam Á giờ đã thống nhất hơn trong cuộc chiến với Trung Quốc tại Biển Đông. Theo giới truyền thông Philippines, Manila và Hà Nội sẽ chính thức hóa mối quan hệ chiến lược trong một vài tuần tới. Quan hệ chiến lược sẽ bao gồm cam kết phối hợp trong việc giải quyết tranh chấp tại Biển Đông, cam kết tổ chức các cuộc tập trận hải quân chung, và một thỏa thuận về thực hiện các nghiên cứu khoa học chung tại Biển Đông – các nghiên cứu này có thể liên quan tới dầu khí và thủy sản, hai nguồn tài nguyên có giá trị nhất tại Biển Đông.

“Đã tới lúc phải đổi tên Biển Đông?” của Yang Razali Kassim

Hiện tại, ASEAN phải suy nghĩ thấu đáo khi đối mặt với ít nhất ba thách thức lớn với Đông Nam Á. Thách thức đầu tiên là làm thế nào để duy trì sự thống nhất và đoàn kết của ASEAN trong bối cảnh tranh chấp Biển Đông, giải quyết được tranh chấp mà không làm suy yếu sự gắn kết của ASEAN.

Để giải quyết thách thức này, GS. Carl Thayer đã đề xuất ASEAN có thể tự ký kết Hiệp ước ứng xử trên Biển chung của Đông Nam Á trước khi hướng tới Bộ Quy tắc Ứng xử (COC) với Trung Quốc. Các quốc gia thành viên trong ASEAN cần giải quyết các tranh chấp trên biển và lãnh thổ với nhau trước, qua đó củng cố tình đoàn kết của ASEAN.

Thách thức thứ hai là làm thế nào để ngăn chặn các hành động gây hấn trên biển của Trung Quốc trong tương lai, trong bối cảnh khu vực đang theo đuổi mối quan hệ kinh tế sâu sắc hơn với Bắc Kinh. Đây là lúc ASEAN cần thúc đẩy hợp tác trên biển với các đối tác thương mại có lợi ích gắn với tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông.

Có thể bắt đầu hình thức hợp tác trên biển này với Mỹ và có thể sau đó mở rộng sang các nước khác, như Nhật Bản và Hàn Quốc. Trong bài viết gần đây đăng trên tờ Bình luận RSIS, Richard Javad Heydarian và Trương Minh Huy Vũ đã đề xuất hợp tác biển với hình thức tuần tra chung ASEAN ở Biển Đông.

Thách thức thứ ba là làm thế nào làm dịu tranh chấp Biển Đông ngay từ cấp độ nhận thức của dư luận. Có lẽ đây là lúc tên gọi quốc tế Biển Đông cần được thay đổi. Một chọn lựa thích đáng là dùng tên gọi Biển Đông Nam Á.

Philippines đã làm như vậy, họ gọi vùng biển này là Biển Tây Philippines. “Khi mọi người tiếp tục gọi là Biển Đông (South China Sea), thì sẽ có một thông điệp trong tiềm thức rằng vùng biển này thuộc về một quốc gia xuất hiện trong tên gọi,” người phát ngôn lực lượng vũ trang Philippines nói. Bản kiến nghị trực tuyến về việc đổi tên biển được nhắc tới ở trên được khởi động bởi một quỹ của người Việt Nam, từ năm 2010 với ít nhất 10.000 người ủng hộ từ 76 quốc gia, gửi tới các nguyên thủ của 11 nước Đông Nam Á cũng như Liên Hợp Quốc và nhiều tổ chức quốc tế.

Một sáng kiến từ người dân như vậy là phù hợp với tầm nhìn của khu vực – đã được Chủ tịch hiện nay của ASEAN là Malaysia nhấn mạnh - đó là một ASEAN hướng tới người dân, lấy người dân là trung tâm. Sẽ là hợp lý nếu sáng kiến này trở thành một mong muốn chung của 600 triệu người dân ASEAN và không chỉ gói gọn trong 10 chính phủ khu vực.

“Biển Đông nổi sóng: Nhật Bản sẽ can dự?”

Theo nguồn tin từ chính phủ và đảng cầm quyền Nhật Bản, kế hoạch tăng cường vai trò của Nhật trong các cuộc xung đột vũ trang “bên ngoài các khu vực xung quanh Nhật Bản” có thể kéo nước này vào xung đột Biển Đông. Thủ tướng Shinzo Abe sẽ gửi dự luật lên Quốc hội vào tháng sau, trong đó cho phép Nhật tiếp liệu và cung cấp đạn dược cho các đơn vị của Mỹ ở bất cứ nơi nào, miễn là trong trường hợp Tokyo nhận thấy lợi ích an ninh của mình đang bị đe dọa.

“Nếu Philippines có xung đột với Trung Quốc, nước này sẽ gửi tín hiệu khẩn cấp tới Mỹ, đồng minh của họ,” một nhà nghiên cứu chính sách của Đảng Dân chủ Tự do cầm quyền cho hay. “Nếu quân đội Mỹ muốn sự hỗ trợ của Lực lượng phòng vệ Nhật Bản (SDF), câu hỏi sẽ là Nhật có thể làm gì.”

Là một phần trong một loạt các dự luật nhằm cải tổ chiến lược an ninh Nhật, các đảng phái trong liên minh của ông Abe đã chấp thuận việc loại bỏ quy định trước đây theo đó chỉ cho phép hỗ trợ hậu cần cho Mỹ, đồng minh của Nhật, tại “những khu vực xung quanh Nhật” – cụm từ chỉ được dùng cho xung đột với Bắc Triều Tiên.

Các nhà hoạch định chính sách chưa tiết lộ những khu vực sẽ được Nhật hỗ trợ hậu cần, nhưng ba quan chức của chính phủ và một nghị sĩ của đảng cầm quyền cho hay dự luật sẽ bao gồm trong đó các đảo tranh chấp giữa Trung Quốc và Philippines. “Quyết định sẽ được đưa ra, phụ thuộc vào hoàn cảnh cụ thể, để xem liệu một sự việc nào đó có phải là ‘một tình huống có tác động nghiêm trọng’ lên Nhật Bản, như đã quy định trong kế hoạch hay không,” người phát ngôn Bộ Quốc phòng Hirofumi Takeda cho hay.

Về khả năng xung đột giữa Philippines và Trung Quốc, chuyên gia an ninh Takashi Kawakami tại Đại học Takushoku cho hay nguy cơ này đang lớn dần tại Biển Đông. “Philippines sẽ ngày một quyết đoán hơn nếu họ nghĩ rằng chính sách răn đe mở rộng của Mỹ đang có hiệu quả,” ông Kawakami nói. “Và Trung Quốc có thể chọn cách hành xử cứng rắn nếu tình hình trong nước có những biến động.”

Một quan chức quốc phòng cấp cao của Philippines nói rằng Manila sẽ hoan nghênh bất kỳ nỗ lực của Tokyo nhằm mở rộng hoạt động trên biển tại Biển Đông, đặc biệt là trong nỗ lực trợ giúp quân đội Mỹ. “Bởi Mỹ và Nhật Bản có hiệp ước giữa hai bên, nên tôi sẽ không ngạc nhiên nếu Nhật bị cuốn vào xung đột tại Biển Đông,” vị quan chức này cho biết, tại thời điểm quân đội Mỹ và Philippines đã bắt đầu cuộc tập trận quân sự hỗn hợp lớn nhất trong 15 năm trở lại đây (Balikatan – Vai kề vai).

“Mỹ cần phải mở rộng lợi ích của mình tại Biển Đông” của Gregory Poling

Từ trước đến nay, ưu tiên số một của Mỹ và các đối tác khu vực đó là để tranh chấp Biển Đông được giải quyết một cách hòa bình, dựa trên luật quốc tế. Tuy nhiên, với những sự leo thang căng thẳng chưa từng có tới từ hoạt động cải tạo đảo của Bắc Kinh, Washington cần phải xem xét đến những biện pháp khác nữa để có thể đạt được một giải pháp trong dài hạn.

Bộ Ngoại giao Mỹ, bằng loạt bài Các giới hạn trên biển (Limits in the Seas), đã đưa ra những phân tích pháp lý về yêu sách của Trung Quốc, Indonesia, Philippines và Việt Nam. Ở đây, Malaysia là trường hợp thiếu sót rõ ràng. Để công bằng, Bộ Ngoại giao Mỹ nên đưa ra một tuyên bố lập trường về yêu sách biển của Malaysia và hối thúc mạnh mẽ Kuala Lumpur phải làm rõ yêu sách của nước này theo luật quốc tế.

Bên cạnh đó, mỗi năm, quân đội Mỹ đều tổ chức các hoạt động thuộc chương trình Tự do Hàng hải (FON) và các kế hoạch khác với mục đích bác bỏ những yêu sách biển bành trướng. Trong bối cảnh hoạt động cải tạo đảo của Trung Quốc, Bộ Quốc phòng nên đưa chương trình hoạt động FON vào lịch làm việc năm 2015 để khẳng định rằng những đảo mới được xây trên về mặt pháp lý chỉ là các đảo nhân tạo và được hưởng không quá 500m, hay 1640 feet, vùng an toàn. Tàu Hải quân Mỹ nên quá cảnh trong vùng 12 hải lý của những thực thể mới được cải tạo này (nhưng không neo đậu trong vùng lãnh hải 12 hải lý của bất ký đá nào gần đó).

Do trên Biển Đông, Philippines và Trung Quốc là hai quốc gia dễ xảy ra đụng độ nhất, bởi vậy Nhà Trắng nên tính toán lại việc làm rõ phạm vi trong cam kết bảo vệ quân đội Philippines tại vùng tranh chấp. Từ nhiều năm nay, Mỹ đã đưa ra sự đảm bảo rõ ràng cho quân đội Nhật tại quần đảo Senkaku/Điếu Ngư, Mỹ nói rằng nước này vẫn duy trì trung lập trong tranh chấp tuy nhiên những thực thể tại đây đang nằm dưới sự quản lý hiệu quả của Nhật. Mỹ cũng nên có những tuyên bố tương tự dành cho Philippines. Sự minh bạch này có những rủi ro nhất định, nhưng cái giá của việc tiếp tục mơ hồ đang ngày càng lớn dần.

Chiến lược hiện thời của Washington dựa trên niềm tin rằng cả Bắc Kinh và Manila đều hiểu đâu là giới hạn để Mỹ can thiệp – nhưng ngay cả với những nhà hoạch định chính sách Mỹ, giới hạn này cũng không rõ ràng. Đây là một giả định nguy hiểm trong bối cảnh tần suất các vụ va chạm giữa Trung Quốc và Philippines tại Trường Sa đang ngày càng tăng. Việc làm rõ cam kết của Mỹ sẽ không chỉ ngăn cản Trung Quốc khỏi việc vô tình vượt quá đường ranh giới đỏ; nó cũng sẽ giúp Philippines hạn chế việc thực hiện các hành động phiêu lưu mà họ tự cho rằng rằng Mỹ đang ủng hộ mình.

Việc làm này cũng sẽ giúp ích rất nhiều trong việc xoa dịu những quan điểm trái chiều tại Philippines, những người cho rằng Philippines không nên tin vào những cam kết của Mỹ. Không chỉ vậy, nó cũng sẽ giúp Hiệp ước Tăng cường Hợp tác Quốc phòng (EDCA) giữa hai nước không chỉ còn là một thỏa thuận chính trị đơn thuần.

“Một nguy cơ khác tới từ hoạt động cải tạo đảo của Trung Quốc” của Richard Javad Heydarian

Hoạt động cải tạo đảo tại Biển Đông đang gây ra những nguy hại tiềm tàng cho hệ sinh thái tại đây. Nếu xét về đa dạng sinh học, Biển Đông là khu vực đứng ở vị trí số một trên thế giới nhờ vào vùng nước ấm và khí hậu nhiệt đới. Trung Quốc đề cập đến “bảo vệ môi trường” và “dịch vụ sản xuất thủy sản” như là những mục tiêu trọng tâm trong kế hoạch cải tạo đảo đang diễn ra của họ.

Tuy nhiên, các bên yêu sách khác như Philippines lại cho rằng hoạt động của Trung Quốc đã làm ảnh hưởng tới 1,2 km2 rạn san hô, dẫn đến “những thiệt hại trên diện rộng và không thể khôi phục đối với đa dạng sinh học và cân bằng sinh thái” và khiến các quốc gia láng giềng thiệt hại khoảng 100 triệu USD mỗi năm bởi những tác động tiêu cực đến các rạn san hô – địa điểm sinh sản dành cho các loài cá có giá trị cao. Các rạn san hô của Philippines cũng bị tác động tiêu cực từ hoạt động của các tàu Mỹ và Trung Quốc trong những năm qua. Theo một vài tính toán, 70% rạn san hô tại Biển Đông đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi một loạt các vấn đề, từ ô nhiễm, những hành động đánh bắt cá không thân thiện với môi trường, các sự cố kỹ thuật, cho đến biến đổi khí hậu.

Nguồn cá đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi tình trạng khai thác quá mức và đánh bắt cá trái phép trên diện rộng. Trong những năm qua, Philippines đã nhiều lần bắt giữ ngư dân của các quốc gia khác vì đánh bắt trộm các loài cá quý hiếm như rùa biển trong vùng đặc quyền kinh tế của họ. Còn Indonesia, quá tuyệt vọng trong nỗ lực ngăn chặn nạn đánh bắt cá trái phép, nước này đã sử dụng tới chính sách quyết liệt hơn đó là ‘đánh chìm tàu’. Với việc Trung Quốc ngày càng dựa nhiều hơn vào lực lượng ngư dân kiêm dân quân của mình để củng cố yêu sách tại Biển Đông, hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp (IUU) sẽ ngày càng gia tăng.

Từ Bắc Thái Bình Dương, Biển Bắc, và Biển Baltic cho tới Địa Trung Hải và thậm chí là Biển Hoàng Hải, đã có những nhiều nỗ lực  áp dụng kỹ thuật cao nhằm thiết lập các cơ chế quản lý nguồn cá và các cơ chế bảo vệ môi trường có liên quan. Là những quốc gia đã ký kết UNCLOS và Công ước về Đa dạng Sinh học, các bên tranh chấp tại Biển Đông cần bắt đầu bàn thảo nghiêm túc về các biện pháp cần thiết nhằm giải quyết cuộc khủng hoảng môi trường đang tiềm tàng – cuộc khủng hoảng có thể ảnh hưởng tới cuộc sống của hàng chục triệu người dân tại khu vực cùng với những hậu quả về kinh tế và chính trị xã hội chưa thể lường trước. Suy cho cùng, đây có lẽ là thách thức lớn nhất tại Biển Đông.

“Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN: Tín hiệu tốt cho tương lai?” của Gregory B. Poling

Dễ hiểu khi hầu hết các nhà quan sát đều cho rằng Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN diễn ra vào 26-27/4 tại Malaysia vẫn chỉ là một diễn đàn trao đổi đơn thuần của các lãnh đạo khu vực. Hội nghị đã không đưa ra một tuyên bố mới, mang tính đột phá về hướng đi của khối. ASEAN không lên án đích danh Trung Quốc, cũng không có nhiều “kết quả” đáng kể. Nhưng nếu tìm hiểu kỹ hơn bản tuyên bố chung của Hội nghị, chúng ta sẽ thấy Hội nghị Thượng đỉnh lần này chính là một bước chuẩn bị cho con đường phát triển trong tương lai của khối.

Theo như bản nháp tuyên bố chung của Hội nghị bị rò rỉ vào ngày 16/4, các lãnh đạo không hề đề cập tới các diễn biến gần đây tại Biển Đông và chỉ đơn thuần lặp lại những câu chữ lo ngại mơ hồ về tranh chấp và kêu gọi giải pháp hòa bình. Nhưng tuyên bố chung đưa ra vào ngày 28/4 đã được chỉnh sửa đáng kể. Trong bản tuyên bố chung, các lãnh đạo ASEAN “chia sẻ quan ngại sâu sắc của các Lãnh đạo về việc tôn tạo, bồi đắp đang diễn ra ở Biển Đông, làm xói mòn lòng tin, sự tin cậy và phương hại đến hòa bình, an ninh và ổn định ở Biển Đông.” Đây rõ ràng là một bản cáo trạng dành cho Bắc Kinh, ngay cả khi Trung Quốc không bị đề cập đích danh.

Đáng thú vị, trong tuyên bố Chủ tịch năm nay, các lãnh đạo đã đề nghị các ngoại trưởng ASEAN “khẩn trương giải quyết vấn đề trên tinh thần xây dựng, trong đó bao gồm việc sử dụng các cơ chế của ASEAN.” Các ngoại trưởng ASEAN có thể sẽ sử dụng Hội nghị Bộ trưởng ASEAN vào tháng 8 và Diễn đàn Khu vực ASEAN, trong đó có sự tham dự của các ngoại trưởng tới từ 16 quốc gia Châu Á Thái Bình Dương khác và Liên minh Châu Âu, để thảo luận vấn đề một cách thẳng thắn hơn so với hội nghị của các lãnh đạo cấp cao.

Không chỉ vậy, bản tuyên bố Chủ tịch còn nêu ra một loạt các lo ngại khác liên quan đến vấn đề Biển Đông như tự do hàng hải, nó cho thấy mối quan ngại ngày càng lớn về việc hoạt động cải tạo đảo của Trung Quốc có thể sẽ giúp Bắc Kinh tuyên bố vùng nhận dạng phòng không (ADIZ) tại Biển Đông.

Biển Đông cũng không phải là vấn đề duy nhất được thảo luận tại Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN năm nay. Bên cạnh những thông tin cập nhật về tiến độ xây dựng ba trụ cột của Cộng đồng ASEAN, các lãnh đạo cũng thông qua ba tuyên bố hướng tới các ưu tiên mới cho khu vực.

Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN năm nay không phải là bước ngoặt cho khối, và nếu xét theo các quy chuẩn phương Tây, đây vẫn chỉ là diễn đàn trao đổi đơn thuần. Nhưng hội nghị lần này đã thành công trong việc gieo mầm cho những nỗ lực quan trọng của khối vào cuối năm nay và cả trong tương lai xa hơn nữa.

“Trung Quốc và tham vọng kiểm soát Biển Đông” của J. Berkshire Miller

Chương trình cải tạo đảo của Trung Quốc sẽ còn kéo dài trong những tháng tới và tiếp tục gây ra những lo ngại dành cho khu vực. Hoạt động cải tạo đảo sẽ cho phép Trung Quốc có nhiều công cụ để vươn dài cánh tay của mình Biển Đông, ví dụ như radar tầm xa, hệ thống tên lửa tối tân và cuối cùng là máy bay. Trung Quốc có vẻ như đang xây dựng một đường băng tại Đá Chữ Thập bất chấp những phản đối từ Washington và các đối tác cũng như đồng minh của họ. Đây có thể sẽ là điểm mấu chốt để Bắc Kinh khẳng định quyền kiểm soát đối với vùng trời tại khu vực biển tranh chấp.

Cụ thể, những động thái này là cơ sở để Trung Quốc đơn phương tuyên bố vùng nhận dạng phòng không (ADIZ) tại Biển Đông. Điều này về cơ bản sẽ buộc các máy bay đi qua ADIZ phải tuân thủ một số các quy định do Trung Quốc tự đặt ra, bao gồm việc xác định lộ trình bay, phải lắp đặt một bộ tiếp sóng nào đó và radio thông tin hai chiều kết nối với nhà chức trách Trung Quốc. Đầu năm nay có tin nói rằng các quan chức quốc phòng Trung Quốc đã bắt đầu phác thảo kế hoạch về một ADIZ tại Biển Đông. Bắc Kinh ngay sau đó đã bác bỏ tin tức này, họ nói rằng “phía Trung Quốc chưa nhận thấy bất kỳ nguy cơ an ninh nào từ các quốc gia [Đông Nam Á] và chúng tôi tin tưởng vào quan hệ với các quốc gia láng giềng và lạc quan với tình hình chung tại Biển Đông.”

Tuy nhiên, Trung Quốc cũng cho rằng họ hoàn toàn có quyền áp đặt ADIZ tại Biển Đông bất cứ khi nào họ muốn. Bắc Kinh về cơ bản muốn thực thi quyền kiểm soát đối với bầu trời tại đây. Dù cho nước này có chính thức công bố ADIZ hay không, bước đi này cũng không quan trọng bằng việc họ có được lợi thế với khả năng áp đặt ADIZ trong tương lai. Lợi thế này sẽ được Trung Quốc sử dụng làm công cụ dự phòng một khi căng thẳng gia tăng hay khi Trung Quốc nhận thấy rằng yêu sách của mình đang bị đe dọa.

Khi nào Trung Quốc sẽ công bố ADIZ tại Biển Đông? Quyết định này vẫn sẽ là một lựa chọn chính trị nhạy cảm cho Bắc Kinh, bởi nó sẽ gây ra những phản ứng chính trị dữ dội từ các quốc gia Đông Nam Á và Mỹ. Tuy nhiên, về logic, việc Trung Quốc công bố ADIZ có thể diễn ra vào năm nay. Đô đốc Samuel Locklear, người đứng đầu Bộ Tư lệnh Thái Bình Dương (Mỹ), trong phiên điều trần với Quốc hội tháng trước đã nói rằng hoạt động cải tạo đảo cho phép Trung Quốc “gây ảnh hưởng rõ rệt hơn tới khu vực hiện vẫn còn là nơi đang tranh chấp. Và đây có thể sẽ là căn cứ để họ thiết lập vùng nhận diện phòng không khi nào mà họ muốn.” Vùng xám này giúp Trung Quốc có thể áp đặt ADIZ mà không gây ra những hậu quả ngoại giao quá nghiêm trọng./.