Động thái của các quốc gia

+ Trung Quốc:

Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị thăm Thái Lan. Ngày 24/7, trong khuôn khổ chuyến thăm chính thức Thái Lan, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị đã có cuộc hội đàm với Ngoại trưởng Thái Lan Don Pramudwinai. Ngoại trưởng Vương Nghị cho hay Trung Quốc coi Thái Lan là “người trong nhà”, và Trung Quốc luôn là đối tác tin cậy, láng giềng thân thiện với Thái Lan. Về vấn đề Biển Đông, ông Vương Nghị bày tỏ hy vọng cùng với ASEAN “duy trì tình hình ổn định tại Biển Đông, xây dựng tầm nhìn mới cho quan hệ đối tại chiến lược Trung Quốc – ASEAN, cũng như thúc đẩy việc thiết lập quan hệ gần gũi hơn giữa cộng đồng cùng chung vấn mệnh Trung Quốc – ASEAN”.

Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị thăm Philippines. Ngày 25/7, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị đã tới thủ đô Manila của Philippines và có cuộc hội đàm với người đồng cấp nước chủ nhà Alan Peter Cayetano. Ngoại trưởng Vương Nghị cho hay quan hệ hai nước đã có bước chuyển toàn diện, phù hợp với lợi ích chung và làm lợi cho người dân hai nước. Trung Quốc sẵn sàng trở thành đối tác chân thành của Philippines trong con đường hồi phục, phát triển. Theo ông Vương, với những nỗ lực của Trung Quốc và ASEAN, tình hình ở Biển Đông đang dần ổn định. Trung Quốc sẵn sàng cùng Philippines tăng cường đối thoại và phối hợp, duy trì động lực tích cực, tập trung vào hợp tác, giải quyết các bất đồng, để thúc đẩy quan hệ Trung Quốc - ASEAN và hợp tác Đông Á phát triển hơn. Về phần mình, Ngoại trưởng Alan Peter Cayetano khẳng định quan hệ hai nước đã bước vào thời kỳ vàng son. Philippines vui mừng trước tình hình hiện nay ở Biển Đông và sẵn sàng hợp tác, đối thoại với Trung Quốc, ngăn các sự việc phương hại tới lòng tin, bảo vệ hòa bình và ổn định Biển Đông. Phát biểu trong cuộc họp báo sau hội đàm, Ngoại trưởng Vương tuyên bố Trung Quốc ủng hộ Philippines trên 5 khía cạnh: (i) chính sách đối ngoại độc lập và con đường phát triển phù hợp với điều kiện quốc gia; (ii) cuộc chiến chống khủng bố và tội phạm ma túy; (iii) chính sách hợp tác và thân thiện của Tổng thống Duterte đối với Trung Quốc; (iv) vai trò chủ tịch luân phiên ASEAN của Philippines; (v) chung tay cùng Philippines và các nước ASEAN bảo vệ hòa bình và ổn định Biển Đông. Nếu các thế lực ngoài khu vực muốn gây bất ổn ở Biển Đông và tìm cách khuấy động tình hình, chúng ta cần nói “không” với họ.” Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị cho biết ông ủng hộ ý tưởng khai thác chung năng lượng với Philippines ở vùng biển tranh chấp, “Tại những vùng biển có tranh chấp chủ quyền và lợi ích, nếu một bên đơn phương tiến hành khai thác, và bên khác cũng có hành động đáp trả, điều này làm phức tạp tình hình và rốt cuộc các bên không thể khai thác các tài nguyên. Giải pháp là khái niệm mang nhiều thiện chí chính trị mà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình đã đề xuất với lãnh đạo Philippines 31 năm trước. Khai thác chung không tổn hại tới hệ thống luật pháp mỗi bên, và đạt được thông qua một tiêu chuẩn và thỏa thuận hai bên cùng chấp nhận thông qua đàm phán song phương.”

Trung Quốc kêu gọi dừng khoan dầu tại Biển Đông. Tại cuộc họp báo thường kỳ ngày 25/7, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lục Khảng tuyên bố: “Trung Quốc kêu gọi các bên liên quan chấm dứt các hoạt động xâm phạm đơn phương và có hành động cụ thể để bảo vệ tình hình không dễ có được ở Biển Đông hiện nay”.

Chủ tịch Trung Quốc trực tiếp chỉ đạo hoạt động cải tạo đảo. Bài xã luận trên Thời báo Nghiên cứu (Study Times) của Trường Đảng Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc hôm 28/7 cho hay, "[Chủ tịch Tập] đã sử dụng một loạt các biện pháp nhằm mở rộng vị thế chiến lược và bảo vệ các lợi ích quốc gia [của Trung Quốc]. Trong vấn đề Biển Đông, cá nhân [ông Tập] đưa ra quyết định xây dựng các đảo, củng cố các bãi đá, và thành lập cái gọi là thành phố Tam Sa. Những quyết định này đã làm thay đổi căn bản tình thế chiến lược tại Biển Đông.”

Chủ tịch Trung Quốc kêu gọi xây dựng quân đội "tầm cỡ thế giới". Phát biểu tại lễ duyệt binh quy mô chào mừng 90 năm thành lập Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) vào sáng 30/7 tại Căn cứ huấn luyện Chu Hòa Nhật thuộc khu tự trị Nội Mông, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cho hay: “Không phải toàn bộ thế giới đều hòa bình. Hòa bình phải được gìn giữ. Hơn bất kỳ thời điểm nào khác trong lịch sử, chúng ta cần phải xây dựng một quân đội nhân dân hùng mạnh”. Ngoài ra, ông Tập cũng yêu cầu PLA phải "kiên định tuân theo sự lãnh đạo tuyệt đối của Đảng" và hành động theo sự chỉ đạo của Đảng.

+ Việt Nam:

Việt Nam phản đối hành vi đối xử vô nhân đạo với ngư dân. Ngày 25/7, Cục Lãnh sự, Bộ Ngoại giao trả lời câu hỏi của phóng viên về thông tin ban đầu từ các cơ quan chức năng của Việt Nam về việc ngày 22/7, tàu BĐ 31153 TS đã bị một tàu chưa rõ số hiệu, quốc tịch bắn làm hai người bị thương tại khu vực có tọa độ 06 độ 32 phút Bắc, 107 độ 04 phút Đông. Các cơ quan chức năng của Việt Nam đang xác minh thông tin nêu trên.

Đề nghị các bên tôn trọng quyền hợp pháp của Việt Nam ở Biển Đông. Về những thông tin gần đây liên quan đến hoạt động dầu khí của Việt Nam, Người Phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Thị Thu Hằng ngày 28/7 nêu rõ: “Hoạt động dầu khí của Việt Nam diễn ra tại khu vực biển hoàn toàn thuộc quyền chủ quyền và quyền tài phán của Việt Nam được xác lập phù hợp với luật pháp quốc tế, trong đó có UNCLOS năm 1982. Việt Nam đề nghị các bên liên quan tôn trọng các quyền, lợi ích chính đáng, hợp pháp của Việt Nam và nỗ lực đóng góp tích cực và thiết thực vào việc duy trì hòa bình và hợp tác ở Biển Đông”.

Việt Nam đề nghị điều tra vụ Hải quân Indonesia bắn tàu cá. Ngày 28/7, Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh đã điện đàm với Ngoại trưởng Indonesia Retno Marsudi liên quan đến thông tin tàu Hải quân Indonesia mang số hiệu 371 truy đuổi và sử dụng súng bắn vào tàu cá Bình Định mang số hiệu BĐ 31153 TS khiến 2 ngư dân của Việt Nam bị thương. Bộ trưởng Phạm Bình Minh nhấn mạnh đây là vụ việc nghiêm trọng và đề nghị phía Indonesia khẩn trương điều tra, xác minh vụ việc, thông báo kết quả cho Việt Nam và chấm dứt tái diễn các hành động tương tự.

+ Philippines:

Philippines dự định khai thác dầu khí với Trung Quốc ở Biển Đông. Ngày 24/7, trong thông điệp quốc gia thường niên, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte tuyên bố rằng Manila và Bắc Kinh hiện đang phối hợp để tiến tới một thỏa thuận khai thác dầu khí chung ở Biển Đông. Ông Duterte cho hay hoạt động khai thác chung có thể được thực hiện dưới hình thức tương tự như “liên doanh”. Ông Duterte cũng nhấn mạnh ông không sẵn sàng khơi mào chiến tranh với Trung Quốc vì các khu vực tranh chấp, bởi đây sẽ là một “cuộc thảm sát” đối với lực lượng Philippines. “Chúng ta thiếu khí tài tối tân, thiếu đủ thứ. Họ có tên lửa đang nhắm vào chúng ta”. Về đề xuất này của Tổng thống Duterte, Ngoại trưởng Philippines Alan Peter Cayetano hôm 26/7 cho hay “[Đề xuất hợp tác với Bắc Kinh về thăm dò dầu khí ở Biển Đông] không phải là hành động đơn phương của Philippines bởi mục tiêu của tổng thống Duterte là hòa bình và ổn định, và hành động đơn phương của bất cứ ai cũng dẫn đến sự bất ổn. Cũng sẽ có tham vấn với cả khối ASEAN bởi chúng tôi muốn giữ sự ổn định ở đó.”

Philippines cáo buộc Trung Quốc tiếp tục hoạt động xây dựng ở Biển Đông. Phát biểu trước Hiệp hội quản lý Philippines (MAP) ngày 25/7, Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Delfin Lorenzana cho biết nước này ghi nhận một số hoạt động tăng cường xây dựng của Trung Quốc tại 3 đảo nhân tạo ở Trường Sa. Ông Lorenzana cho hay các quan chức quốc phòng nước này đã phân tích thông tin về các cấu trúc của Trung Quốc dựa vào những bức ảnh chụp hồi tháng 11/2016 và tháng 6 vừa qua. Phía Philippines đã nhờ sự hỗ trợ của Mỹ để kiểm tra dữ liệu này.

+ Mỹ:

Mỹ viện trợ 2 máy bay do thám cho Philippines. Ngày 27/7, Mỹ đã tặng 2 máy bay trinh sát Cessna 208B và chuyển giao vũ khí cho Philippines nhằm hỗ trợ Manila truy quét các tay súng phiến quân Maute đang chiếm giữ một phần thành phố Marawi. Phát biểu tại sự kiện, Đại sứ Mỹ tại Philippines Sung Kim cho biết: "Hai chiếc máy bay này là biểu hiện mới nhất của mối quan hệ hợp tác của hai người bạn cũ, hai đồng minh thân thiết từng hợp tác, chiến đấu cùng nhau để vượt qua khó khăn".

+ Anh:

Anh khẳng định cam kết lớn hơn với Châu Á - Thái Bình Dương hậu Brexit. Phát biểu trong cuộc phỏng vấn với báo giới Úc hôm 27/7, Ngoại trưởng Anh Boris Johnson cho hay, “Một trong những mục đích trong chuyến đi của tôi là truyền tải thông điệp rằng nước Anh sẽ cam kết nhiều hơn với khu vực Châu Á - Thái Bình Dương cũng như với nước Úc. Mọi người kỳ vọng quốc gia cam kết bảo vệ trật tự dựa trên luật pháp quốc tế sẽ sẵn sàng triển sức mạnh quân sự trong khu vực.” Ngoại trưởng Johnson cho hay, “Anh không đưa ra quan điểm về yêu sách của các bên tuy nhiên luật biển cần được tôn trọng. Điều các bên mong muốn là sự ổn định. Tôi tin rằng trật tự luật pháp ở Biển Đông là rất quan trọng. Chúng tôi không muốn thấy tình trạng quân sự hóa ở khu vực.”

Anh dự định cử tàu chiến tiến hành FONOP ở Biển Đông. Ngày 27/7, Bộ trưởng Quốc phòng Anh Michael Fallon tiết lộ với Reuters rằng London có kế hoạch điều một tàu chiến tới Biển Đông để thực hiện quyền tự do hàng hải ở Biển Đông vào năm tới. Dù không nói rõ loại tàu chiến cũng như khu vực cụ thể, song ông Fallon nhấn mạnh: “Chúng ta sẽ không bị Trung Quốc cản trở khi đi qua Biển Đông. Chúng ta có quyền tự do hàng hải và sẽ thực hiện đầy đủ quyền này”.

Quan hệ các nước

Malaysia, Singapore và Brunei có thể tham gia tuần tra chung trên biển. Bộ trưởng Quốc phòng Malaysia Hishammuddin Hussein hôm 25/7 cho biết Singapore và Brunei có thể sớm tham gia công tác tuần tra Biển ba bên (TMP), gồm Malaysia, Indonesia và Philippines. Bộ trưởng Hishammuddin cho biết việc tuần tra trên vùng biển Sulu chắc chắn sẽ thành công hơn với sự tham gia của hai nước nói trên. Mặc dù hai nước này chưa có quyết định chính thức, song người đồng cấp Singapore và Brunei của ông Hishammuddin đã thể hiện thái độ tích cực với ý tưởng này.

Ngư dân Việt Nam bị Malaysia bắt giữ khi đánh cá tại vùng biển Saraw. Ngày 27/7, người đứng đầu Cơ quan chấp pháp biển Malaysia (MMEA) bang Sarawak, ông Steve Mac Queen Abdullah cho biết cơ quan này vừa bắt giữ một tàu cá cùng 7 ngư dân Việt. Các ngư dân có độ tuổi từ 18 đến 49 bị bắt ở vùng biển cách Tanjung Sirik khoảng 48 hải lý ngày 26/7. Theo ông Steve các ngư dân này đã sử dụng lưới dài để bắt cá và MMEA cũng đã thu giữ 1.000kg cá trên tàu.​

Việt Nam - Malaysia kêu gọi giải quyết hòa bình tranh chấp Biển Đông. Ngày 27/7, Bộ trưởng Ngoại giao Malaysia Anifah Aman đã thăm chính thức Việt Nam và cùng Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh đồng chủ trì kỳ họp lần thứ năm Ủy ban Hợp tác kinh tế, khoa học, kỹ thuật Việt Nam-Malaysia. Tại cuộc họp, hai bên cho rằng cần tăng cường đoàn kết và duy trì vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc an ninh khu vực, cam kết tăng cường tham vấn vì hòa bình, an ninh và tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông; kêu gọi các bên kiềm chế, không đe dọa vũ lực hoặc sử dụng vũ lực, tôn trọng đầy đủ các tiến trình ngoại giao, pháp lý, giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình, trên cơ sở các nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế, trong đó có UNCLOS năm 1982.

 Phân tích và đánh giá

“Ảnh hưởng của tranh chấp ở Biển Đông đến quan hệ song phương Trung Quốc – Philippines” của Richard Javad Heydarian

Mặc dù Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte đã rất nỗ lực làm giảm căng thẳng trong vấn đề chủ quyền với Trung Quốc để thắt chặt hơn quan hệ chiến lược và kinh tế song phương, nhưng Biển Đông vẫn là một nhân tố cản trở sự phát triển quan hệ song phương Trung Quốc – Philippines.

Nhiều người hoài nghi liệu Philippines có được lợi ích gì từ phán quyết của Tòa trọng tài hồi năm ngoái hay không? Về mặt pháp lý, phán quyết là cuối cùng và có tính ràng buộc. Thế nhưng, Trung Quốc làm mọi cách để chối bỏ phán quyết này.

Con át chủ bài của Trung Quốc chính là ông Rodrigo Duterte. Từ khi lên nắm quyền, ông Duterte có hướng tiếp cận hoàn toàn khác đối với vấn đề tranh chấp ở Biển Đông. Tổng thống Duterte tỏ ra không mấy hứng thú với phán quyết và muốn tập trung vào các giải pháp mềm mỏng cho vấn đề Biển Đông. Chỉ trong vài tháng, ông đã nối lại quan hệ ngoại giao song phương với Trung Quốc, cũng như có nhiều nhượng bộ đáng kể, thậm chí đưa ra thách thức quan hệ đồng minh truyền thống với Mỹ.

Đổi lại, Trung Quốc đã đưa ra đề nghị gói đầu tư cơ sở hạ tầng trị giá hàng tỷ đô-la và khoản cho vay 500 triệu đô-la cho quân đội Philippines. Hai bên nhanh chóng bình thường hóa quan hệ song phương, nâng cấp quan hệ đầu tư và thắt chặt quan hệ quốc phòng. Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị đã mô tả quan hệ song phương với Philippines như “thời kỳ vàng của sự phát triển nhanh chóng”.

Bộ trưởng Ngoại giao mới được bổ nhiệm Alan Peter Cayetano đã từng đề cập “cần giải quyết vấn đề tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông phù hợp với tinh thần láng giềng tốt đẹp”. Đại sứ Philippines ở Trung Quốc, ông Jose Santiago “Chito” Santa Romana, nhấn mạnh tầm quan trọng của giải quyết linh hoạt những khác biệt, thay vì chỉ tập trung vào nguyên tắc cứng nhắc.

Tuy nhiên, chính sách của ông Duterte gặp phải nhiều chỉ trích từ trong nước. Những động thái gây tranh cãi của ông, đặc biệt là tuyên bố sẽ “bỏ qua phán quyết của Tòa trọng tài” hồi cuối năm 2016 vừa rồi đã gây ra nhiều quan ngại: liệu chính sách đối ngoại của Philippines có đang quá “phục tùng” Trung Quốc?

Cho đến nay, Philippines mới chỉ đạt được một vài lợi ích tạm thời và hạn chế so với Trung Quốc ở Biển Đông. Ngư dân Philippines được phép hoạt động ở vùng lân cận bãi cạn tranh chấp Scarborough, khu vực đang chịu sự kiểm soát hành chính của các tàu Trung Quốc. Tuy nhiên, họ vẫn chưa được phép tiếp cận khu vực đầm phá bên trong, nơi có trữ lượng hải sản lớn và là nơi trú ẩn, sửa chữa của tàu thuyền khi mùa bão đến. Nhiều chuyên gia cũng nghi ngờ liệu những thỏa thuận về khuôn khổ quy tắc ứng xử ở Biển Đông có tác động đến các hành động của Trung Quốc ở khu vực hay không.

Trong lúc đó, Trung Quốc vẫn đang không ngừng tiếp tục các hành động quân sự và xây dựng đảo ở Biển Đông. Điều gì sẽ tiếp diễn vẫn còn là một câu hỏi, nhưng chắc chắn Duterte sẽ phải đối mặt với nhiều áp lực hơn trong việc đưa phán quyết của tòa trọng tài ra các diễn đàn song phương và đa phương.

“Nguy cơ từ Phát triển chung Trung Quốc – Philippines” của Prashanth Parameswaran

Mặc dù ông Duterte lạc quan về những cơ hội trước mắt nhưng điều này sẽ mang đến những rủi ro nghiêm trọng khi xét trên phương diện cả về quá khứ, hiện tại và tương lai gần.

Đối với Philippines, sự hợp tác này đảm bảo nhu cầu năng lượng của nước này. Năng lượng ngày càng trở nên cấp thiết, đặc biệt khi khu vực khí đốt Malampaya sẽ cạn kiện trong vòng một thập kỷ tới. Trong khi đó, Manila không thể tiếp cận nguồn năng lượng ở Bãi Cỏ Rong (Reed Bank) do sự ngăn cản của Trung Quốc. Ngoài ra, chính quyền Duterte còn hy vọng sự ấm lên trong quan hệ song phương Trung Quốc – Philippines sẽ giúp mang lại những khoản đầu tư từ Trung Quốc để thúc đẩy kinh tế.

Đối với Trung Quốc, bên cạnh việc tận dụng mối quan hệ đang dần tốt đẹp hơn với một đồng minh truyền thống của Mỹ ở khu vực, ý tưởng phát triển chung này giúp Bắc Kinh củng cố các yêu sách của mình đối với hầu hết khu vực Biển Đông, cũng như đảm bảo Trung Quốc vẫn là một đối tác và một thị trường lớn của các nguồn tài nguyên này. Hơn nữa, ý tưởng này cho phép Trung Quốc hạn chế các bên liên quan và các nhân tố bên ngoài khu vực tác động đến hành động của Trung Quốc tại Biển Đông.

Tuy nhiên, những thách thức từ ý tưởng Phát triển chung lớn hơn các cơ hội mà nó mang lại cho hai bên. Theo Hiến pháp Philippines, bất kỳ Hiệp định chính thức, hay thậm chí thỏa thuận nào về chia sẻ tài nguyên hoặc thăm dò chung trong khu vực đặc quyền kinh tế của Philippines cũng đều là trái với luật pháp nước này. Ý tưởng về sự phát triển chung với Trung Quốc sẽ khó có thể thực hiện bởi nó liên quan đến vấn đề chủ quyền, và Hiến pháp Philippines quy định chính phủ phải chiếm ít nhất 60% cổ phần trong hợp tác khai thác. Chính quyền ông Duterte còn bị đánh giá là không đạt được nhiều lợi ích so với Trung Quốc. Philippines mới chỉ đạt được một số lợi ích tạm thời như quyền tiếp cận của ngư dân đối với Bãi cạn Scarborough, nhưng họ phải thỏa hiệp đáng kể, như bỏ qua phán quyết của Tòa trọng tài, hay đưa ra một tuyên bố chung thiếu quyết đoán trong vai trò chủ tịch ASEAN hồi tháng Tư.

Nếu Duterte tiếp tục theo đuổi ý tưởng về sự phát triển chung với Trung Quốc, những chỉ trích từ dư luận trong nước có thể tăng cao. Đây cũng có thể trở thành một điểm để các đối thủ của ông Duterte khai thác. Dù vấn đề Biển Đông không phải điểm chính trong chính sách của chính quyền Duterte, nhưng nó có khả năng làm giảm lòng tin, cũng như gây ảnh hưởng đến công cuộc bảo vệ chủ quyền đất nước.

Ngoài ra, mặc dù một vài phần của thỏa thuận đang trong bước đầu thực hiện, nhưng không có gì đảm bảo chúng sẽ được thực hiện đến cuối. Những hành vi của Trung Quốc ở Biển Đông những năm gần đây cho thấy rằng nước này có xu hướng điều chỉnh hành vi của mình tùy theo từng giai đoạn và lợi ích của họ, tùy theo tình hình chính trị nội bộ và động thái của các nước trong khu vực.

Cho đến nay, triển vọng về sự phát triển chung Trung Quốc – Philippines vẫn chưa rõ ràng, chỉ mới dừng lại ở các tuyên bố mập mờ. Dù thế nào, bên cạnh nhiều cơ hội trước mắt, cần nhìn nhận cả những nguy cơ bắt nguồn từ quá khứ, hiện tại và cả tương lai.

“Một năm thất bại kịch tính trong nỗ lực hạ nhiệt vấn đề Biển Đông” của Gregory Poling và Geoffrey Hartman

Hội thảo CSIS thường niên lần thứ 7 về Biển Đông (18/7) thảo luận về tác động của phán quyết PCA, việc Trung Quốc gần như hoàn thành căn cứ trên các đảo nhân tạo ở quần đảo Trường Sa và các cuộc bầu cử ở Philippines và Mỹ.

Với những diễn biến mới này, thật đáng ngạc nhiên về sự yên ắng ở Biển Đông trong năm qua và có ít thay đổi trong các vấn đề cốt lõi. Phán quyết có tác động hạn chế do Trung Quốc không chấp nhận trong khi Philippines lại không đề cao. Bắc Kinh tiếp tục đe dọa các bên yêu sách khác không được có hành động trái với mong muốn của mình. Giữa tháng 7/2017, Trung Quốc được cho là cưỡng ép Việt Nam ngừng khai thác dầu và khí đốt trong khu vực thềm lục địa thuộc tuyên bố chủ quyền Việt Nam và nằm trong đường chín đoạn.

Các đại biểu tham dự cho rằng, cân bằng giữa hoạt động quân sự và dân sự, cũng như bản chất và tiến độ các hoạt động quân sự trong tương lai được lên kế hoạch cho các căn cứ trên đảo nhân tạo của Trung Quốc ở Trường Sa là không rõ ràng. Các đại biểu cũng bất đồng về mức độ ảnh hưởng của các căn cứ đối với cạnh tranh trong thời bình và trong xung đột.

Duterte có vẻ đảo ngược tình hình trên Biển Đông. Nhưng một số chuyên gia cho rằng Manila dường như không thay đổi quá nhiều như những gì đang diễn ra trước mắt. Tầm nhìn chiến lược của Duterte không rõ ràng, nhưng bước đi đối ngoại của ông đến nay không cho thấy thay đổi lớn trong chính sách đối ngoại Philippines.

Chính quyền mới của Mỹ không bỏ qua Đông Nam Á như lo ngại và thay vào đó cho thấy tính liên tục của chính sách ở Biển Đông thông qua các hoạt động tự do hàng hải. Vẫn không chắc chắn về mục tiêu của chính quyền Trump và chiến lược rộng lớn hơn cho châu Á, nhưng có thể lạc quan một cách thận trọng rằng Washington sẽ đưa ra tầm nhìn rộng hơn trong các cuộc họp do ASEAN chủ trì cuối năm nay.

Điểm chính rút ra từ hội thảo là phán quyết PCA, việc Trung Quốc hoàn thành dự án cơ sở hạ tầng quân sự khổng lồ, và thay đổi chính trị ở hai chủ thể chính khiến tranh chấp gần như không tiến gần hơn được đến cách giải quyết so với cách đây một năm.

Về mặt ngoại giao, các quốc gia yêu sách tiếp tục nỗ lực giải quyết tranh chấp, cả song phương và thông qua các cơ chế như thảo luận Trung Quốc-ASEAN về khuôn khổ bộ quy tắc. Các bên kiềm chế sử dụng vũ lực, dù báo cáo về đe dọa của Bắc Kinh đối với Việt Nam trong việc thăm dò dầu mỏ có thể là dấu hiệu đáng lo ngại. Tự do hàng hải cho lưu thông thương mại qua Biển Đông không gặp thách thức nghiêm trọng.

Chính sách của Mỹ ở Biển Đông nên tìm cách duy trì ổn định và ngăn chặn xâm lược, đồng thời có hành động phù hợp để định hình xu hướng theo chiều hướng tích cực. Lập trường lâu dài của Mỹ về ủng hộ luật pháp quốc tế, giải quyết hoà bình các tranh chấp, và bảo vệ các đồng minh, cũng như sự trung lập của Mỹ đối với các vấn đề về chủ quyền nên được duy trì. Mỹ nên hỗ trợ thảo luận đã và đang diễn ra giữa Trung Quốc và các nước yêu sách khác trên cơ sở song phương và đa phương, đồng thời phải hiểu rõ hạn chế của các khuôn khổ hiện tại. Cuối cùng, một giải pháp đàm phán là cách duy nhất để quản lý và giải quyết tranh chấp Biển Đông, và Mỹ nên khuyến khích các bên yêu sách hành động theo hướng đó. Nếu khuôn khổ của ASEAN-Trung Quốc về bộ quy tắc ứng xử không thành công, Mỹ nên ủng hộ các giải pháp ngoại giao sáng tạo, theo kiểu ASEAN “trừ” (chỉ ASEAN và các bên tranh chấp, không bao gồm các bên không liên quan như Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan).

Hội thảo cũng khẳng định việc phá hủy môi trường và đánh bắt quá mức là những vấn đề cấp thiết nhất lúc này mà các quốc gia yêu sách phải giải quyết.

“Liệu tranh chấp Biển Đông có đánh dấu sự sụp đổ của ASEAN?” của Robyn Kelly-Meyrick

Căng thẳng gần đây ở Biển Đông - đặc biệt là giữa Trung Quốc và Philippines - dẫn tới việc gia tăng quân sự hóa trong khu vực; Trung Quốc quyết đoán, hiếu chiến hơn, không muốn công nhận luật quốc tế; và yêu cầu cần có giải pháp.

ASEAN có vai trò thúc đẩy hòa bình và ổn định khu vực, và sự thất bại của tổ chức trong việc làm bên trung gian thành công dấy lên mối quan ngại về khả năng bảo vệ lợi ích của các quốc gia Đông Nam Á.

Điểm mạnh và điểm yếu của ASEAN

ASEAN cung cấp diễn đàn để tạo thuận lợi cho hợp tác dưới hình thức các hội nghị thượng đỉnh và hiệp ước khu vực. Trung Quốc là cường quốc đầu tiên ký kết Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC) năm 1976.

Do các nguyên tắc cốt lõi của TAC và ASEAN, hợp tác và một hình thức của chủ nghĩa khu vực mềm dẫn đến vai trò ngày càng tăng của Trung Quốc trong các hiệp định thương mại. Sự lãnh đạo của ASEAN do vậy đã thúc đẩy một không gian ngoại giao, nơi các nước có thể thương lượng lợi ích mà không có nguy cơ xung đột, hướng tới hội nhập kinh tế khu vực.

Nhưng các nhà hiện thực lại xem ASEAN chỉ có bề ngoài mà không thực chất. ASEAN có thể thiết lập chương trình nghị sự nhưng không thực hiện vai trò lãnh đạo đối với toàn bộ thành viên và có cơ chế thực thi hạn chế và không đầy đủ. Tranh chấp Biển Đông phơi bày các điểm yếu của ASEAN: thất bại của hội nghị thượng đỉnh ASEAN tại Phnom Penh tháng 7/2012 đánh dấu lần đầu tiên các thành viên không thể đồng thuận: quan hệ kinh tế của Campuchia với Trung Quốc khiến nước này không muốn lên tiếng phản đối hành động của Trung Quốc, thể hiện khả năng của Trung Quốc trong việc sử dụng sức mạnh đối với các quốc gia ASEAN và ngăn cản sự thống nhất.

Tranh chấp thách thức khả năng của ASEAN trong việc bảo vệ sinh kế của người dân và môi trường các nước thành viên: Việc Trung Quốc bác bỏ phán quyết PCA dẫn tới việc gia tăng quân sự hóa khu vực của các bên liên quan. Mặc dù sự thù địch gia tăng trên biển, các quốc gia yêu sách tiếp tục cho phép ngư dân vào vùng biển tranh chấp để khẳng định tuyên bố lãnh thổ; và nếu không có quy tắc rõ ràng để quản lý ngư trường thì các vụ tấn công không được giải quyết. Nếu không có sự đồng thuận, một cơ chế an ninh tập thể và tích hợp, ASEAN không làm được gì để giảm nhẹ tranh chấp Biển Đông.

ASEAN trong kỷ nguyên mới: tiến lên phía trước

ASEAN chịu chỉ trích về việc giải quyết tranh chấp Biển Đông, tuy nhiên tranh chấp không phải là mối đe doạ sống còn đối với hiệp hội. Một phần, những lời chỉ trích bắt nguồn từ sự thiếu rõ ràng về vai trò của ASEAN trong khu vực.

Chưa có giải pháp cho tranh chấp Biển Đông không có nghĩa là ASEAN không thể học hỏi từ sai lầm và xây dựng một hệ thống phản ứng tốt hơn cho các tranh chấp đang và sẽ diễn ra. ASEAN nên tăng cường hợp tác và hội nhập khu vực, dẫn đến sự thống nhất và đồng thuận tốt hơn. Nếu ASEAN tạo ra khu vực kinh tế hội nhập hoàn toàn thì có thể giảm sự phụ thuộc của các nước thành viên như Campuchia vào Trung Quốc. ASEAN cần tận dụng các cơ chế giải quyết tranh chấp: cơ chế đưa ra phán xử pháp lý thông qua Hội đồng Cấp cao được ủy quyền bởi TAC vẫn chưa được sử dụng.

ASEAN nên củng cố quy tắc ứng xử để bảo vệ dân thường, tập trung phát triển cộng đồng kinh tế và tận dụng Hội đồng Cấp cao để giải quyết tranh chấp thông qua các cơ chế pháp lý.

"Nghiêm túc nhìn nhận những mối đe dọa trên biển từ Trung Quốc” của Phillip Orchard

Gần như suốt thời gian năm ngoái, Trung Quốc có cách tiếp cận mềm hơn trong tranh chấp Biển Đông. Nhưng chiến thuật này luôn được hỗ trợ từ khoảng cách năng lực trên biển giữa Trung Quốc và láng giềng. Hai diễn biến trong tuần này cho thấy vì sao Trung Quốc có khả năng nhất trong tranh chấp Biển Đông và vì sao thành công của chiến lược rộng hơn của nước này vẫn còn bị nghi ngờ.

Ngày 24/7, BBC đưa tin Việt Nam đã rút dàn khoan dầu của công ty Repsol khỏi vùng biển tranh chấp ngoài khơi phía nam do Trung Quốc đe dọa tấn công các căn cứ quân sự của Việt Nam ở quần đảo Trường Sa nếu dàn khoan này tiếp tục hoạt động. Cùng ngày, Tổng thống Philippines thông báo Philippines và Trung Quốc đang đàm phán về việc cùng phát triển dầu khí quanh Bãi Cỏ Rong thuộc EEZ của Philippines. Các quan chức của Bộ Năng lượng Philippines nói cuối năm nay Philippines có thể mở lại đấu thầu cho các công ty nước ngoài vào khoan thăm dò vùng biển tranh chấp, cho thấy Manila có thể tránh né Trung Quốc như năm 2014. Duterte khẳng định Chủ tịch Trung Quốc đe dọa gây chiến khi Duterte tuyên bố ý định khởi động lại hoạt động thăm dò đơn phương.

Phát triển chung, dưới sự đe dọa

Tại thời điểm này, việc Trung Quốc sẵn sàng dùng quân sự đến mức nào trong cả hai trường hợp là không rõ ràng. Manila và Hà Nội mong muốn tìm được cách tiếp cận nguồn dầu khí. Cả hai nước cần nguồn năng lượng và không thể trì hoãn đến khi giải quyết xong tranh chấp lãnh thổ với Trung Quốc. Hai nước cũng phải đối mặt với những nguy cơ đáng kể về chính trị và kinh tế dưới áp lực của Trung Quốc trong việc phát triển dầu khí.

Nhưng bất cứ nỗ lực phát triển chung với Trung Quốc nào cũng đối mặt với những rào cản pháp lý và chính trị. Hiến pháp Philippines ngăn cản bất cứ thỏa thuận quốc gia nào về khai thác dầu ở EEZ của Philippines.

Vấn đề không chỉ là dầu

Với Trung Quốc, vấn đề không phải dầu hay bất cứ tài nguyên nào dưới biển, mà là tạo ra vùng đệm bảo vệ các điểm yếu nội bộ và đảm bảo tiếp cận các tuyến thương mại thiết yếu phía nam tới Ấn Độ Dương và phía tây tới Bắc Mỹ. Nhưng nỗ lực khai thác tài nguyên khiến yêu sách của Trung Quốc mạnh mẽ hơn. Cho phép Việt Nam và Philippines khai thác tài nguyên dù là ở rìa của đường chín đoạn cũng đóng góp đáng kể cho việc khẳng định chủ quyền trên biển của họ.

Chiến lược này giúp củng cố sự thống trị của Trung Quốc tại sân sau và ngăn chặn các quốc gia trong khu vực ngăn cản nỗ lực phòng vệ của nước này ở các khu vực xung quanh.

Bức tranh lớn hơn

Chiến lược khả thi duy nhất Trung Quốc để đảm bảo tiếp cận Thái Bình Dương là đạt được một thỏa hiệp chính trị với một nước trong chuỗi đảo thứ nhất, đồng thời không thuộc phe của một nước mạnh về hải quân trong một cuộc xung đột lớn. Lựa chọn tốt nhất của Bắc Kinh là Philippines.

Trung Quốc đang sử dụng vũ lực để thiết lập luật chơi và dùng công cụ kinh tế để khiến các láng giềng sẵn sàng tham gia.

Hạn chế tất nhiên là cái giá cho việc thường xuyên cưỡng ép. Áp lực của Trung Quốc chắc chắn sẽ buộc các quốc gia Đông Nam Á phải giữ chân Mỹ và các đồng minh như Nhật Bản./.