Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị

Bài phát biểu của ông Vương Nghị được trình bày trước các học giả Trung Quốc tại Đại học Thanh Hoa ở Bắc Kinh trước, nhưng cũng có ý định thông báo với thế giới về sự thay đổi trong chính sách đối ngoại của Bắc Kinh dưới chính quyền của Chủ tịch Tập Cận Bình. Bài phát biểu của ông Vương Nghị nhắc lại một số quan điểm cũ, kể cả những khái niệm cơ bản được đưa ra trong giai đoạn cuối của Chính quyền Hồ Cẩm Đào và giới thiệu các chủ đề mới thể hiện những thay đổi mạnh mẽ về phong cách và các ưu tiên chính sách đối ngoại của Trung Quốc.

Điều đáng chú ý là ông Vương Nghị khẳng định chính sách đối ngoại của Trung Quốc cần “chủ động” và điều đó cho thấy Bắc Kinh bắt đầu từ bỏ chủ trương chính sách đối ngoại “kiềm chế” của ông Đặng Tiểu Bình. Khái niệm nền ngoại giao nước lớn mang đặc điểm Trung Quốc lần đầu tiên xuất hiện trên các phương tiện truyền thông Trung Quốc đầu năm 2013, sau khi Đại hội Đại biểu Nhân dân Toàn quốc kết thúc. Một bài xã luận trên tờ “Thời báo Hoàn cầu” ngày 19/3 của Trung Quốc khẳng định Bắc Kinh cần có một chiến lược ngoại giao phù hợp các điều kiện và mục tiêu quốc gia của Trung Quốc. Nền ngoại giao đó không thể sao chép kinh nghiệm của các nước lớn khác. Nền ngoại giao đó phải là nền ngoại giao nước lớn mang đặc điểm Trung Quốc. Sau đó hai tuần, tờ “Nhân dân Nhật báo” đăng phát biểu của ông Vương Nghị cho rằng việc Chủ tịch Tập Cận Bình chọn Nga cho chuyến thăm nước ngoài đầu tiên trên cương vị Chủ tịch nước thể hiện sự thành công của “nền ngoại giao nước lớn mang đặc điểm Trung Quốc”. Cũng trong tháng đó, Bộ trưởng Ngoại giao Vương Nghị tuyên bố với các phóng viên tại Diễn đàn Bác Ngao rằng diễn đàn này là một cuộc thử nghiệm tốt của “nền ngoại giao nước lớn mang đặc điểm Trung Quốc” nhưng không cho biết nội dung chi tiết của chính sách mới.

Rõ ràng, bài phát biểu tháng 6/2013 của ông Vương Nghị là lời giải thích quan trọng đầu tiên khái niệm mới. Về bản chất, "nền ngoại giao nước lớn” cũng có thể được hiểu là “nền ngoại giao cường quốc”, trong đó mô tả chính xác và rõ hơn những tham vọng của Bắc Kinh. Thực tế, hai từ đầu tiên đã được đề cập trên các phương tiện truyền thông Trung Quốc là “cường quốc”, chẳng hạn ông Tập Cận Bình gọi kiểu “quan hệ cường quốc” mới với các nước như Mỹ và Nga. Một số đặc trưng của “nền ngoại giao nước lớn mang đặc điểm Trung Quốc” do ông Vương Nghị đưa ra là những nguyên lý quen thuộc và tồn tại từ lâu trong nền ngoại giao Trung Quốc. Chúng bao gồm thực hiện “chính sách đối ngoại độc lập, hòa bình” gắn với 5 Nguyên tắc Cùng chung sống Hòa bình, phản đối bá quyền, tôn trọng chủ quyền và không can thiệp công việc nội bộ của nước khác. 

Bộ trưởng Ngoại giao Vương Nghị đặc biệt nhấn mạnh vai trò của các nước đang phát triển trong các mục tiêu và lợi ích toàn cầu của Trung Quốc. Bắc Kinh liên tục khuyếch trương vị thế của Trung Quốc như một người bạn và đối tác của các nước đang phát triển và khẳng định khi Trung Quốc phát triển, các nước đang phát triển sẽ được hưởng lợi. Phản ứng trước những nghi ngờ của các học giả phương Tây và các nhà lãnh đạo thế giới đang phát triển về việc can dự của Trung Quốc ở các nước đang phát triển là nhân đạo, ông Vương Nghị cố gắng khẳng định Trung Quốc sẽ tiếp tục hỗ trợ và ủng hộ các nước đó. Khi đề cập các tranh chấp trên biển của Trung Quốc với một số nước Đông Nam Á và Nhật Bản, ông Vương Nghị nhắc lại đề nghị: “Các bên có thể gác lại bất đồng và cùng nhau khai thác”. Chủ trương này-lần đầu tiên do ông Đặng Tiểu Bình đưa ra năm 1979 và phát triển trong những năm 1980- cho thấy các tranh chấp khó giải quyết sẽ được Bắc Kinh gác sang một bên để tránh ảnh hưởng đến các mối quan hệ tốt đẹp giữa Trung Quốc và các nước láng giềng.

Do các vấn đề trên biển nóng lên trong những năm gần đây, sức ép trong nước đòi hỏi các nhà lãnh đạo Trung Quốc từ bỏ chính sách này. Nhiều cư dân mạng và học giả Trung Quốc muốn Bắc Kinh có quan điểm mạnh mẽ về vấn đề lãnh thổ và cho rằng chính sách hiện nay của Bắc Kinh quá mềm mỏng và đi ngược lại lợi ích của người Trung Quốc. Việc ông Vương Nghị lặp lại lập trường của ông Đặng Tiểu Bình, cùng với việc ông ta cam kết theo đuổi một giải pháp hòa bình nhằm giải quyết các tranh chấp Biển Đông cũng như bắt đầu các cuộc thảo luận về Bộ Quy tắc Ứng xử của các bên trên Biển Đông mà ông Vương Nghị đã truyền đạt trong chuyến công du 4 nước ASEAN hồi tháng 5/2013, là bằng chứng cho thấy các nỗ lực của Bắc Kinh nhằm giảm bớt căng thẳng với các nước láng giềng của Trung Quốc.

Bài phát biểu của Vương Nghị cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của một số vấn đề trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc nổi lên trong những năm gần đây. Do chính sách can dự và hiện diện ngày càng tăng ở nước ngoài của Trung Quốc, vấn đề bảo vệ các công dân Trung Quốc ở nước ngoài nổi lên như một ưu tiên cấp bách. Ông Vương Nghị còn đi xa hơn khi phát biểu về sự gia tăng của các công dân Trung Quốc đi du lịch, học tập và làm việc ở nước ngoài. Ông cho biết Chính phủ Trung Quốc “sẽ ủng hộ các công dân Trung Quốc ở nước ngoài một cách mạnh mẽ và tin cậy” để những người Trung Quốc đi du lịch ở nước ngoài cũng có thể thực hiện “Giấc mơ Trung Hoa” của họ. 

Đề cập lời kêu gọi thực hiện “Giấc mơ Trung Hoa” của Chủ tịch Tập Cận Bình, Bộ trưởng Ngoại giao Vương Nghị đưa khái niệm “Giấc mơ Trung Hoa” vào các mục tiêu chính sách đối ngoại, khích lệ công dân Trung Quốc nỗ lực thực hiện ước mơ của họ ở trong và ngoài nước. Ông Vương Nghị cũng nhắc lại lời kêu gọi xây dựng “Quan hệ Cường quốc kiểu Mới” của Chủ tịch Tập Cận Bình- hiện chính thức được coi là “Kiểu Quan hệ giữa Các nước lớn”, trong đó nhấn mạnh Mỹ và Nga là hai nước hiện Trung Quốc đang tìm cách thiết lập các mối quan hệ như vậy. Ông giải thích mô hình quan hệ này sẽ bao gồm các yếu tố: “tôn trọng lẫn nhau, hợp tác cùng có lợi, không xung đột và không đối đầu” và áp dụng các nguyên lý cốt lõi của Chính quyền Hồ Cẩm Đào vào khái niệm mới của Chủ tịch Tập Cận Bình.

Về các tổ chức đa phương, bài phát biểu của ông Vương Nghị trước Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ 18 xác định Liên hợp quốc, G-20, Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO), Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á-Thái Bình Dương (APEC) là những tổ chức được Trung Quốc quan tâm nhiều hơn trong tương lai, nhưng không coi trọng các diễn đàn khác như Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á. Một số nội dung trong bài phát biểu của ông Vương Nghị cho thấy những xu hướng mới và nhiều khái niệm quan trọng trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc cần được theo dõi. Chẳng hạn, ông Vương Nghị thừa nhận trong những câu mở đầu của bài phát biểu rằng tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh và những thay đổi của Trung Quốc đã thúc đẩy “tư tưởng và hành động” của Trung Quốc trong việc theo đuổi mô hình chính sách đối ngoại mới và tác động của chính sách đó đối với thế giới.

Mặc dù bài phát biểu của ông Vương Nghị không đưa ra câu trả lời dứt khoát, nhưng rõ ràng một trong những thành phần quan trọng trong chính sách đối ngoại mới của Bắc Kinh sẽ là cách tiếp cận chủ động hơn trong ngoại giao. Trong bài phát biểu, ông Vương Nghị nhắc đến cụm từ “chủ động” không dưới 13 lần. Hiện nay Trung Quốc đang ở một giai đoạn đặc biệt: Trung Quốc vừa là nước đang phát triển vừa là một nước lớn hoặc cường quốc. Việc nhấn mạnh tiến hành nền ngoại giao chủ động của ông Vương Nghị báo hiệu Trung Quốc đang có ý đồ nhanh chóng thoát khỏi chính sách đối ngoại phản ứng thụ động của các chính quyền trước đây. Một sự thay đổi quan trọng liên quan đến nền ngoại giao chủ động hơn của Trung Quốc là Bắc Kinh chính thức thừa nhận triển vọng toàn cầu ngày càng tăng của Trung Quốc trong việc gánh vác trách nhiệm lớn hơn để giải quyết các vấn đề khu vực và thế giới.

Mấy năm qua, các học giả Trung Quốc kêu gọi Bắc Kinh đóng góp nhiều hơn vào công tác quản lý toàn cầu . Năm 2010, ông Chen Dongxiao, Viện trưởng Viện nghiên cứu Các Vấn đề Quốc tế tại Thượng Hải, cho rằng giữa nhu cầu chiến lược nhằm chia sẻ trách nhiệm, cung cấp sản phẩm công cộng quốc tế với các kế hoạch và việc thực hiện chiến lược hiện nay của Trung Quốc đang có khoảng cách lớn. Nhưng các quan chức chính phủ Trung Quốc tiếp tục không thừa nhận các yêu cầu đó. Trong bài viết mô tả chi tiết “Con đường Phát triển Hòa bình” được công bố năm 2010, Ủy viên Quốc vụ Viện Đới Bỉnh Quốc tái khẳng định với thế giới rằng Trung Quốc sẽ là một cường quốc ngày càng hợp tác và hòa bình và sẽ không bao giờ tìm kiếm sự lãnh đạo và cạnh tranh với các cường quốc khác.

Sách Trắng năm 2011 với chủ đề Phát triển Hòa bình của Trung Quốc cho rằng: “Khi sức mạnh tổng hợp của đất nước gia tăng, Trung Quốc sẽ gánh vác nghĩa vụ và trách nhiệm quốc tế tương ứng với sức mạnh đó” nhưng không cho biết khi nào Bắc Kinh sẽ hành động như vậy. Nhưng bài phát biểu của ông Vương Nghị cho biết Trung Quốc nhận thấy phải theo đuổi một nền ngoại giao chủ động hơn chứ không chỉ đơn thuần theo đuổi một nền ngoại giao thận trọng và kiềm chế. Ông tuyên bố: “Trung Quốc sẵn sàng đáp ứng sự mong đợi của cộng đồng quốc tế” và Trung Quốc “thực hiện trách nhiệm của mình cũng như đóng góp lớn hơn cho nền hòa bình và phát triển chung trên thế giới”. Ông cũng cho rằng Trung Quốc sẵn sàng và mong muốn sử dụng những kinh nghiệm và kiến thức của mình về quan hệ quốc tế để đóng vai trò lãnh đạo bằng cách cung cấp các sản phẩm công cộng và tham gia nhiều hơn vào công tác quản lý toàn cầu.

Những tuyên bố đó cho thấy công tác quản lý cũng như mức độ lãnh đạo toàn cầu lớn hơn trong cộng đồng quốc tế sẽ là một phần quan trọng trong chính sách ngoại giao nước lớn mang đặc điểm Trung Quốc. Một ví dụ cụ thể về sự đóng góp lớn hơn cho cộng đồng quốc tế của Trung Quốc là: lần đầu tiên Trung Quốc đóng góp quân cho lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc. Mặc dù trước đây Trung Quốc do dự đưa ra cam kết này vì lo sợ bị tố cáo can thiệp công việc nội bộ nước khác, nhưng sự xuất hiện của hàng trăm binh sĩ gìn giữ hòa bình người Trung Quốc ở Mali trong tháng 8/2013 là dấu hiệu của chính sách đã thay đổi. Ngoài việc xác nhận quyết định này, ông Vương Nghị cũng cho biết Bắc Kinh sẽ bắt đầu đóng vai trò lớn hơn trong tiến trình hòa bình Trung Đông. Bằng cách nhấn mạnh đề nghị 4 điểm mới của Chủ tịch Tập Cận Bình nhằm giải quyết vấn đề Palextin, ông Vương Nghị tuyên bố việc can dự về ngoại giao ở Trung Đông là kế hoạch rõ ràng của Trung Quốc. Những tuyên bố thể hiện sự quan tâm của Trung Quốc trong việc tham gia xây dựng cộng đồng quốc tế cho thấy hệ thống quốc tế cần “cải cách và phát triển”. Có lẽ, để giải tỏa những nỗi lo ngại cho rằng Bắc Kinh sẽ tìm cách xóa bỏ cơ cấu và hệ thống ra quyết định hiện nay trên thế giới, Bộ trưởng Vương Nghị cam kết Trung Quốc sẽ “tiếp tục duy trì trật tự quốc tế đang tồn tại” mà nhờ đó Bắc Kinh được hưởng lợi rất lớn. Nhưng ông cho biết thêm, cộng đồng quốc tế “đang trải qua một cuộc khủng hoảng sâu sắc về tư duy và văn hóa trong nền văn minh hiện đại”, do đó cần xem xét lại và sửa đổi một số lĩnh vực của hệ thống quốc tế. Nhưng ông Vương Nghị không cho biết Bắc Kinh sẽ tìm cách thay đổi những gì và thúc đẩy những thay đổi đó ra sao trong thời gian tới. 

Bonnie Glaser là Cố vấn Cấp cao về châu Á của Freeman Chair tại Ban Nghiên cứu Trung Quốc, Cố vấn Cấp cao Diễn đàn Thái Bình Dương tại Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế và Chiến lược (CSIS). Alison Szalwinski là thực tập sinh của Freeman Chair tại Ban Nghiên cứu Trung Quốc tại Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế và Chiến lược (CSIS). Bài viết được đăng lần đầu trên Jamestown Foundation.

Trần Quang (gt).