Tiến trình “thể chế hóa” từng bước của Quad

Hội nghị Thượng đỉnh 2021 là cuộc họp đầu tiên của Quad có sự tham dự cấp cao nhất, lần đầu tiên Quad ra Tuyên bố chung đề cập trực tiếp đến vấn đề Biển Đông, UNCLOS, an ninh biển… Hội nghị này đánh dấu bước tiến quan trọng trong tiến trình “thể chế hóa” từng bước của Quad:

Về chính trị-an ninh, từ một cơ chế đối thoại lỏng lẻo, chưa đồng nhất cách gọi chính thức, không có bất kỳ chương trình hợp tác chung và không có tuyên bố chung, cơ chế này đã phát triển và từng bước thể chế hóa: (i) Tất cả các thành viên đều gọi nhóm là Quad; (ii) Có sự tham gia của cấp Nguyên thủ; (iii) Có tuyên bố chung; (iv) Có hợp tác chung về quân sự (tập trận chung Malabar); (v) Có chương trình nghị sự làm việc rõ ràng hơn khi thảo luận các vấn đề cụ thể về an ninh, kinh tế, phòng chống đại dịch (Bảng tóm tắt nội dung fact sheet); (vi) Khả năng các cuộc họp thượng đỉnh thường niên có thể sẽ diễn ra trong tương lai.[1]

Về kinh tế, trong tất cả những tuyên bố, phát biểu sau các hội nghị Quad từ 2020 đến nay, một trong những nội dung được đề cập xuyên suốt là “hợp tác tăng cường sự linh hoạt chuỗi cung ứng toàn cầu”. Mặc dù chưa có một cơ chế, chương trình cụ thể cho hợp tác chung về kinh tế, các thành viên đều có những dự án, chương trình và sáng kiến song phương, ba bên hoặc hợp tác, hỗ trợ cho quốc gia ngoài nhóm, chủ yếu là với các quốc gia Đông Nam Á và châu Phi về phát triển kinh tế và cơ sở hạ tầng.[2] Những hoạt động này một mặt làm sâu sắc thêm mối quan hệ hợp tác giữa các thành viên, củng cố nội khối, mặt khác làm cơ sở để bốn quốc gia thành viên tiến tới thiết lập những chương trình, dự án hợp tác chung của Quad.

Về y tế, hợp tác phòng chống, sản xuất vaccine đối phó đại dịch COVID là một trong bốn nội dung xuyên suốt trong các tuyên bố, đặc biệt là Tuyên bố chung Thượng đỉnh 2021. Sau Thượng đỉnh 2021, Bảng tóm tắt nội dung hợp tác chính của Quad[3] (Fact sheet) đăng tải trên trang Bộ Ngoại giao Nhật đã lên kế hoạch hợp tác cụ thể về đóng góp tài chính, hợp tác nghiên cứu, phát triển và sản xuất vaccine.

Quad mở rộng với sự tham gia của Pháp, Anh?

So với các quốc gia Đông Nam Á, các thành viên EU như Pháp, Anh có động lực và khả năng hợp tác với Quad hơn cả và có thể hình thành hợp tác mở rộng.

Pháp là có quốc gia có vùng đặc quyền kinh tế lớn thứ 2 thế giới sau Mỹ ở khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương với 11 triệu km2 cùng 1,6 triệu công dân. Về năng lực, Pháp cũng là một trong những quốc gia EU có sức mạnh hải quân hùng mạnh nhất. Trong EU, Pháp là nước đầu tiên khởi xướng chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (năm 2018[4]). Bên cạnh đó, sự can dự thực tế của Pháp diễn ra từ những năm 1990 với việc tham gia hợp tác quân sự, tập trận. Quá trình này tiếp tục được đẩy mạnh: (i) Tham gia các hội nghị khu vực[5]; (ii) Tăng cường đối thoại 3 bên với các thành viên Quad (Pháp-Ấn-Úc; Ấn-Pháp-Nhật); (iii) Tập trận, điều tàu tuần tra tại Biển Đông; (iv) Cùng Anh, Đức (nhóm E3) ra tuyên bố chung phản đối yêu sách hành động của Trung Quốc ở Biển Đông vào tháng 8/2019[6] và tháng 9/2020[7]; (v)  Tập trận song phương, đa phương với các thành viên Quad.

Đối với Anh, đây là đồng minh thân cận của Mỹ, đồng thời Anh đang có nhu cầu khẳng định lại ảnh hưởng, tạo vị thế mới sau khi rời khỏi EU. Giống như Pháp, thực tế Anh đã có những can dự từ trước đó với khu vực như duy trì các căn cứ quân sự tại Brunei, đối thoại thường niên 2+2 với Nhật, thành viên nhóm Ngũ nhãn, Ngũ cường…. Gần đây, có nhiều dấu hiệu cho thấy Anh đang hướng đến một tập hợp lực lượng những quốc gia cùng chí hướng (like minded). Thủ tướng Anh Boris Johnson đang thúc đẩy D10 (G7 và thêm 3 thành viên được mời tham dự là Úc, Hàn Quốc và Ấn Độ).[8] Nếu hình thành, cơ chế này sẽ bao gồm toàn bộ các thành viên Quad. Ngoài ra, Anh cũng chủ động hơn trong tiếp cận khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương như ra đánh giá tổng hợp về chính sách an ninh, quốc phòng, phát triển và ngoại giao với tiêu đề “Nước Anh trong thời đại cạnh tranh[9], trong đó xác định Ấn Độ-Thái Bình Dương vô cùng quan trọng đối với an ninh, kinh tế và tham vọng toàn cầu của Anh; điều tàu đến khu vực để thực hiện tự do hàng hải, cùng Pháp, Đức ra tuyên bố chung phản đối yêu sách và hành động của Trung Quốc ở Biển Đông vào tháng 8/2019 [10] và tháng 9/2020[11], mong muốn tham gia CPTPP[12].

Tác động đối với Biển Đông

Cùng với tiến trình thể chế hóa, các thành viên của Quad thể hiện rõ hơn lập trường pháp lý tại Biển Đông. Năm 2020 chứng kiến “cuộc chiến công hàm” về Biển Đông tại Liên Hợp Quốc. Mỹ, Úc và Nhật Bản (đầu 2021) đều bác bỏ yêu sách của Trung Quốc ở Biển Đông. Việc thể hiện rõ hơn lập trường pháp lý trong vấn đề Biển Đông sẽ là nền tảng cho những phát ngôn và hành động cụ thể của các quốc gia thành viên. Xu hướng này sẽ tiếp tục được duy trì, nhất là nếu Trung Quốc tiếp tục quyết đoán ở Biển Đông.

Các thành viên Quad tiếp tục tăng cường hiện diện ở Biển Đông nhằm đảm bảo tự do hàng hải, hàng không và trật tự dựa trên luật lệ. 2020 là năm cao trào cho các hoạt động can dự thực của các nước Quad trong vấn đề Biển Đông. Mỹ đã triển khai 39 cuộc tập huấn cùng đồng minh và đối tác tại khu vực (Trong cả thời kỳ Chính quyền Trump, Mỹ đã thực hiện 28 FONOP, gấp 7 lần Chính quyền Obama). Tháng 4/2020, lần đầu tiên Úc tập trận với Mỹ ở Biển Đông. Tháng 5/2019, lần đầu tiên Mỹ Nhật, Ấn Độ, Philippines tập trận chung trên Biển Đông. Đây là lần đầu tiên Ấn Độ tham gia diễn tập đa phương với Mỹ và đồng minh ở khu vực bên ngoài các diễn tập trong khuôn khổ ADMM+.[13] Việc Úc, đặc biệt là Ấn Độ, tham gia tập trận song phương với Mỹ hoặc đa phương với Mỹ ở Biển Đông là bước đi mới và quan trọng, cho thấy các nước tầm trung trong Quad tự tin, quyết đoán hơn khi hiện diện trực tiếp ở Biển Đông.

Các nước thành viên Quad tăng cường hợp tác nâng cao năng lực biển cho các nước khu vực. Hợp tác nâng cao năng lực là lĩnh vực mà các thành viên Quad đã, đang và sẽ tiếp tục duy trì, nhất là với Việt Nam, Philippines và Indonesia. Các lĩnh vực chủ yếu bao gồm: (i) Tín dụng ưu đãi quốc phòng, huấn luyện quân nhân cả về phần cứng và phần mềm, bảo trì và sửa chữa vũ khí (Ấn Độ); (ii) Hỗ trợ cung cấp trang thiết bị như tàu tuần tra, chấp pháp biển (Nhật Bản, Mỹ); (iii) Hỗ trợ học bổng đào tạo nguồn nhân lực về luật biển, sĩ quan (Úc, Ấn Độ); (iv) Thăm viếng hải quân, thao diễn, hợp tác chống cướp biển, khủng bố, cứu hộ cứu nạn, xử lý sự cố tràn dầu (Ấn Độ, Nhật Bản, Úc); (v) Đối thoại chiến lược biển song phương (Ấn Độ, Úc, Nhật Bản), kinh tế biển xanh và quản lý vùng bờ (Ấn Độ, Nhật Bản, Úc); (vi) Hợp tác thăm dò và khai thác dầu khí (Ấn Độ, Nhật Bản, Úc); (vii) Phát triển cơ sở hạ tầng cảng biển (Ấn Độ).

Sự phát triển của Quad có thể là nguyên nhân khiến Trung Quốc điều chỉnh chương trình nghị sự trọng điểm phù hợp hơn với khu vực. Trung Quốc thúc đẩy xây dựng hợp tác kinh tế song phương, tiểu đa phương và đa phương với Nhật, Úc, Ấn và các nước khác trong khu vực, cải thiện hành vi trong BRI ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, xóa bỏ hoài nghi đây là công cụ “bẫy nợ” của Trung Quốc: (i) Giảm mức độ khai thác kinh tế và tìm kiếm lợi ích chính trị; (ii) Đưa ra mức lãi suất thấp; (iii) Loại bỏ các điều kiện mang tính cưỡng ép về chính trị đồng thời tăng lợi ích cho quốc gia nhận đầu tư; (iv) Cải tổ lại các hành vi đầu tư và đàm phán lại hợp đồng với một số nước, ví dụ như với Myanmar.[14] Trung Quốc cũng tiếp tục chú trọng kêu gọi hợp tác phát triển tại Biển Đông. Mặt khác, nhiều ý kiến cũng cho rằng sự phát triển của Quad cũng khiến Trung Quốc lo ngại và có các hành động mang tính răn đe và quyết đoán đối với khu vực./.

Trần Quang Châu. Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả.



[2] Hợp tác song phương từng quốc gia thành viên Quad với các nước khu vực Đông Nam Á; hợp tác song phương giữa 2 thành viên Quad với một bên thứ ba như chương trình  như thỏa thuận đầu tư 3 bên giữa Mỹ, Nhật Bản và Úc cho sáng kiến của Mỹ đầu tư 113 triệu USD vào các sáng kiến công nghệ, năng lượng và hạ tầng tại Ấn Độ - Thái Bình Dương (https://foreignminister.gov.au/releases/Pages/2018/jb_mr_180731.aspx); Ấn Độ và Nhật Bản sẽ xây dựng một cây cầu bắc qua sông Brahmaputra, nối Bhutan với Việt Nam và Úc, Ấn Độ và Mỹ quan tâm đến việc phát triển kênh đào Kra của Thái Lan (https://www.aseantoday.com/2020/12/connectivity-projects-emerge-as-an-area-of-cooperation-between-quad-countries)

[4] “How Franco-Australian Cooperation Can Help Stabilize the Indo-Pacific,” War on the Rocks, April 5, 2021, http://warontherocks.com/2021/04/how-franco-australian-cooperation-can-help-stabilize-the-indo-pacific/.

[5] Bộ trưởng Quốc phòng các đảo quốc Nam Thái Bình Dương (2003), Hội thảo chuyên đề về hải quân Ấn Độ Dương (2008);  Khởi xướng “Trục Paris-New Delhi-Canberra” (2018); Hiệp hội ven biển Ấn Độ Dương năm 2020

[8] “UK Plans Early G7 Virtual Meeting and Presses Ahead with Switch to D10,” the Guardian, January 15, 2021, http://www.theguardian.com/world/2021/jan/15/uk-plans-early-g7-virtual-meeting-and-presses-ahead-with-switch-to-d10.

[9] “Global Britain in a Competitive Age: The Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy,” GOV.UK, accessed May 4, 2021, https://www.gov.uk/government/publications/global-britain-in-a-competitive-age-the-integrated-review-of-security-defence-development-and-foreign-policy.

[12] “Formal Request to Commence UK Accession Negotiations to CPTPP,” GOV.UK, accessed May 4, 2021, https://www.gov.uk/government/news/formal-request-to-commence-uk-accession-negotiations-to-cptpp.