Kế hoạch này nhắm tới việc mở rộng ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc bằng cách thiết lập hai tuyến ngoại thương lớn. Một tuyến trên bộ trải dài từ Trung Quốc xuyên qua Trung Á để tới châu Âu, xuyên qua nhiều quốc gia đang mong mỏi có thêm nhiều lựa chọn thương mại để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Một tuyến khác trên biển để nối các cảng biển của Trung Quốc với những trung tâm thương mại ven biển ở châu Phi và Trung Đông. Đối với nhiều nước dọc theo con đường này, những tham vọng của Trung Quốc có thể mang lại một sự thúc đẩy kinh tế mà những nước này đang trông đợi. Một bài tham luận do Trung tâm Nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS) ở Washington đăng tải đã nhận định: “Những nỗ lực của Trung Quốc để thực hiện sáng kiến này chắc chắn sẽ có ảnh hưởng lớn tới kiến trúc kinh tế của khu vực - những mô hình thương mại, đầu tư và phát triển cơ sở hạ tầng trong khu vực, và ảnh hưởng đó sẽ mang lại những tác động về mặt chiến lược đối với Trung Quốc, Mỹ và các cường quốc khác”.

Tuy nhiên, dự án có nhiều tham vọng và có thể tạo ra những ảnh hưởng to lớn này cũng dễ bị vướng mắc vào những vụ tranh chấp ở nước ngoài mà Trung Quốc lâu nay vẫn thường ra sức né tránh. Những vụ tranh chấp đó bao gồm cuộc khủng hoảng Ukraine, tranh chấp biển đảo liên quan tới 6 bên ở Biển Đông, tranh chấp biên giới giữa Trung Quốc với Ấn Độ, tình cảm bài xích Trung Quốc ở Sri Lanka, tình hình bất ổn tại những khu vực ở Myanmar giáp ranh với Trung Quốc, những hoạt động khủng bố ở Pakistan và những vụ rối loạn trong tỉnh Tân Cương ở miền Tây Trung Quốc.

Ông Diêu Bồi Sinh, người từng giữ chức Đại sứ Trung Quốc tại các nước Kyrgyzstan, Latvia, Kazakhstan và Ukraine, nói: “Nếu tranh chấp lãnh thổ không được giải quyết, nó sẽ gây thiệt hại cho chương trình “Một vành đai, một con đường”. Nếu hai nước láng giềng có xung đột với nhau, sẽ không có tiến bộ”. 

Những người chỉ trích mô tả kế hoạch này là Kế hoạch Marshall phiên bản Trung Quốc mà Mỹ từng thực hiện sau Chiến tranh thế giới thứ hai để giúp chấn hưng các nền kinh tế châu Âu và tăng cường các mối quan hệ đồng minh chính trị. Họ nói rằng “Một vành đai, một con đường” có mục đích bành trướng ảnh hưởng của Trung Quốc trên khắp thế giới. Các giới chức Trung Quốc không thích cách mô tả như vậy. Thay vào đó, họ gọi sáng kiến này là “vận mệnh chung” của Trung Quốc và những nước tham gia. Ông Hồ Sĩ Thắng, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Nam Á của Viện Nghiên cứu quan hệ quốc tế đương đại Trung Quốc, nói: “Đây không phải là Kế hoạch Marshall. Kế hoạch đó đã chia thế giới thành hai phe. Chúng tôi muốn có sự hiệp thương và muốn giúp đỡ nhau để xây dựng. Chúng tôi muốn xây một sân khấu, và sau khi xây xong, chúng tôi sẽ mời tất cả những người tham gia đến biểu diễn trên sân khấu đó”.

Giáo sư Lý Minh Giang, điều phối viên các dự án Trung Quốc của Viện Nghiên cứu Quốc phòng Singapore, cho biết trong số những nước rất ngần ngại không muốn tham gia có Việt Nam và Philippines. Việt Nam đã trải qua những cuộc biểu tình bài Trung Quốc hồi năm ngoái sau khi Bắc Kinh hạ đặt một giàn khoan dầu khổng lồ tại vùng biển mà Việt Nam tuyên bố chủ quyền. Philippines kiện Trung Quốc ra Toà án trọng tài quốc tế vì những yêu sách chủ quyền của Trung Quốc đối với những hòn đảo mà Manila cho là của mình. Giáo sư Lý cho biết: “Cũng có ý kiến trong các nước ASEAN là ảnh hưởng của Trung Quốc sẽ gia tăng nhanh chóng hơn nhiều thông qua Sáng kiến Con đường tơ lụa”. 

Ngoài ra, còn có những mối lo ngại là Trung Quốc sẽ có thể làm mờ nhạt đi ảnh hưởng của ASEAN khi các nước hội viên kết nối bằng những tuyến đường trên bộ và trên biển do các công ty Trung Quốc xây dựng và được Trung Quốc tài trợ. Tuy là thành viên của nhóm ASEAN+1, Trung Quốc đã hai lần tìm cách loại bỏ vụ tranh chấp biển đảo ra khỏi chương trình thảo luận của các hội nghị ASEAN trong mấy năm gần đây. Mưu toan đó đã thất bại, nhưng sự việc có thể sẽ khác đi vì Sáng kiến Con đường tơ lụa. Trong khi tranh chấp ở Biển Đông tiếp tục gây ra nhiều mối căng thẳng, những bản đồ về Con đường tơ lụa do truyền thông Trung Quốc phổ biến cho thấy đường này chạy qua những khu vực tranh chấp. Điều đó có thể làm gia tăng sự phản đối của các nước trong khu vực như Việt Nam và Philippines đối với kế hoạch này.

Một số cơ quan truyền thông Nga cũng đề cập tới mối rủi ro là Sáng kiến “Một vành đai, một con đường” mâu thuẫn với sáng kiến Á-Âu của Moskva và giúp cho Trung Quốc tranh giành ảnh hưởng của Nga tại các quốc gia vùng Trung Á. Sáng kiến này của Trung Quốc cũng có thể đối mặt với sự kháng cự tại Sri Lanka, là nước vừa trải qua một cuộc bầu cử trong đó có những cuộc tranh luận sôi nổi về vấn đề thảm hoạ trong các dự án do Trung Quốc hỗ trợ. Tân chính phủ ở Colombo đã đình chỉ một dự án như vậy liên quan tới kế hoạch xây dựng một thành phố cảng. Các nhà phân tích cho biết vào lúc này Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình dường như đang dùng Sáng kiến “Một vành đai, một con đường” như một phép thử nhanh để xác định mức độ hợp tác của nhiều nước khác nhau. Theo dự liệu, Bắc Kinh cũng sẽ dùng Ngân hàng đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) mà họ mới thành lập để xây dựng các tuyến giao thông và thực hiện những dự án cải thiện cơ sở hạ tầng nhằm tăng cường cho các tuyến giao thương mới. Ngân hàng mới có sự tham gia của 57 nước, trong đó có Anh, Pháp và Đức. Các nhà phân tích ở Trung Quốc cho biết Bắc Kinh có lập trường linh hoạt trong việc điều đình với các đối tác thương mại. Họ nêu ra lập trường cởi mở của Trung Quốc đối với “Dự án Mausam” của Ấn Độ nhằm phát triển các tuyến thương mại xung quanh Ấn Độ Dương. Cựu Đại sứ Diêu Bồi Sinh cho biết: “Chúng tôi sẽ dùng nhiều diễn đàn khác nhau - song phương, tam phương, đa phương, AIIB - để khắc phục các vấn đề khó khăn. Trong trường hợp có sự bất đồng về một dự án giữa hai hoặc ba nước, họ phải ngồi lại với nhau để giải quyết”. 

Trung Quốc cũng thực hiện những sự sửa đổi khác để lôi cuốn các nước tham gia. Bộ Ngoại giao Trung Quốc mới đây nói rằng Bắc Kinh không cứng nhắc vào bản đồ của tuyến đường, và việc lựa chọn địa điểm thực hiện dự án sẽ do các nước liên quan định đoạt. Họ cũng bác bỏ một bản đồ của cơ quan thông tấn nhà nước và cho biết tuyến đường sẽ được quyết định thông qua hiệp thương với các nước tham gia. Dự án nhiều tham vọng này rốt cuộc có thể tạo ra những dự án tốn kém rất nhiều tiền bạc và thời gian, theo nhận xét của hai ông Scott Kennedy và David Parker trong một bài viết trên trang mạng của CSIS: “Xét theo kết quả tệ hại của các công ty xây dựng Trung Quốc hoạt động ở nước ngoài (trong đó có việc thường xuyên ngược đãi công nhân địa phương), sự tăng mạnh trong các hoạt động của họ ở nước ngoài làm gia tăng mối rủi ro gây ra những phản tác dụng chính trị làm cho hình ảnh của Trung Quốc bị tổn hại hoặc mang lại bất ổn cho nước chủ nhà, nhất là trong trường hợp các nỗ lực đó không mang lại những lợi ích lâu dài cho các nền kinh tế địa phương”.

Giáo sư Lý Minh Giang của Viện Nghiên cứu Quốc phòng Singapore nói với Đài TNHK: “Trung Quốc cho thấy họ muốn tìm kiếm những cách thức để tài trợ cho những dự án ở nhiều nước khác nhau. Đây là sự hấp dẫn lớn nhất đối với chương trình “Một vành đai, một con đường” ở Đông Nam Á vì hầu hết các nước đều cần cải thiện cơ sở hạ tầng”.

Các nước khu vực Trung Á cảm thấy phấn khởi trước triển vọng nhận được tài trợ của Trung Quốc vì kinh tế của họ đã bị khốn đốn do giá dầu mỏ hạ thấp và kiều hối từ Nga bị sút giảm. Trung Quốc đã dành 40 tỷ USD cho Quỹ Con đường tơ lụa mới được thành lập, trong khi Ngân hàng đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á đang được thành lập với số vốn 100 tỷ USD. Tuy nhiên, các nhà phân tích cho biết khoản tiền thật sự có thể được sử dụng cho chương trình này có thể sẽ cao hơn tới 3 hoặc 4 lần. Những nguồn lực phụ trội có thể có được qua việc phát hành trái phiếu đặc biệt hoặc vay vốn với lãi suất thấp từ Ngân hàng Phát triển Trung Quốc có trụ sở tại Bắc Kinh. Ngay cả những nước có thái độ nghi ngại cũng đang dần dần bị chương trình này lôi cuốn chính vì vấn đề tài trợ. Và mặc dù Mỹ chỉ trích AIIB và bày tỏ lo ngại đối với Sáng kiến Con đường tơ lụa, nhiều nước nhận thấy sự hứa hẹn về những khoản cho vay với lãi suất thấp và những cơ sở hạ tầng mới là một sức hút khá mạnh./. 

Tường thuật của thông tín viên Saibal Dasgupta trên đài TNHK

Thuỳ Anh (gt)