Trong khi mọi con mắt của thế giới tập trung vào sự hung hăng của Trung Quốc ở các vùng biển phía đông, thì các nhà lãnh đạo Trung Quốc lại đang nhìn về phía tây. Vào cuối tháng Ba vừa qua, Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia của Trung Quốc đã cùng Bộ Ngoại giao và Bộ Thương mại nước này công bố một kế hoạch mở rộng cho cái mà nó gọi là Vành đai Kinh tế Con đường Tơ lụa và Con đường Tơ lụa Biển Thế kỷ 21 - thường gọi tắt là “Một Vành đai, Một Con đường”. Nếu thành công, chương trình đầy tham vọng này sẽ làm cho Trung Quốc trở thành một lực lượng kinh tế và ngoại giao chính trong liên kết Á-Âu. Một Vành đai, Một Con đường kêu gọi tăng cường phối hợp ngoại giao, tiêu chuẩn hóa và liên kết các cơ sở thương mại, các khu thương mại tự do, các chính sách tạo thuận lợi cho thương mại khác, hội nhập tài chính khuyến khích sử dụng đồng NDT, và các chương trình giáo dục văn hóa giao lưu nhân dân trên khắp các quốc gia Châu Á, Châu Âu, Trung Đông và châu Phi. Một số người coi đó là Kế hoạch Marshall của Trung Quốc, nhưng các nhà lãnh đạo Trung Quốc bác bỏ sự so sánh này. Dưới con mắt của họ, những gì họ đang làm là hội nhập Á-Âu chứ không phải là vẽ các đường phân chia gianh giới, và tập trung vào tăng trưởng kinh tế chứ không phải là ảnh hưởng chính trị. Nhưng mối nguy hiểm nằm chính ở đây; nếu Trung Quốc không khéo léo cân bằng giữa đầu tư và ngoại giao với việc tìm kiếm gây ảnh hưởng chính trị, nước này có thể thấy mình bị vướng vào những xung đột mà mình chưa có sự chuẩn bị.

Trên đường đi

Mặc dù các chi tiết của Một Vành đai, Một Con đường khác nhau tùy theo từng bản đồ, từng đề xuất, nhưng nói chung, vành đai đường bộ, bao gồm hệ thống đường bộ, đường sắt, đường ống dẫn nhiên liệu, đường dây viễn thông, nhằm liên kết Trung Quốc, Trung Á, Trung Đông, Châu Âu và Nga. “Con đường” biển sẽ nối các bờ biển của Trung Quốc qua Biển Đông, Ấn Độ Dương, Biển Đỏ, Biển Địa Trung Hải (qua kênh đào Suez), với những điểm dừng ở châu Phi dọc đường đi. Một Vành đai, Một Con đường được xây dựng dựa trên những lời kêu gọi đi về phía Tây trước đó của các học giả Trung Quốc để đáp lại chiến lược xoay trục sang Châu Á của Mỹ. Tên các chương trình kép của Bắc Kinh còn có âm hưởng xa hơn - từ con đường tơ lụa cổ xưa gợi nhớ lại vai trò lịch sử của Trung Quốc trong việc thúc đẩy thương mại giữa Châu Á và Châu Âu.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã chính thức công bố chương trình “Một vành đai” trong một bài diễn văn vào tháng 9/2013 tại Kazakhstan và chương trình “Một Con đường” trong một bài diễn văn vào tháng 10 cùng năm tại Indonesia. Kinh phí lấy từ Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng Châu Á (AIIB) đang gây tranh cãi với số vốn là 50 tỷ USD, từ Quỹ Con đường tơ lụa mới 40 tỷ USD, và từ sáng kiến Ngân hàng Phát triển mới ​​của các quốc gia BRICS. Các nhà lãnh đạo Trung Quốc tính toán rằng các chương trình này sẽ tác động tới 4,4 tỷ người ở hơn 65 quốc gia và trong vòng một thập kỷ, kim ngạch thương mại hàng năm với các quốc gia tham gia có thể lên đến 2,5 nghìn tỷ USD. Một bài xã luận trên tờ South China Morning Post đã gọi nó là “dự án quan trọng nhất và sâu rộng nhất mà quốc gia này từng đưa ra”.

Chiến lược Một Vành đai, Một Con đường thúc đẩy một số mục tiêu quốc nội của Trung Quốc phù hợp với chiến lược chấn hưng quốc gia mang tên “Giấc mơ Trung Hoa” của Tập Cận Bình. Đầu tiên trong số đó là đẩy mạnh kinh tế Trung Quốc bằng cách cung cấp một thị trường cho năng lực công nghiệp dư thừa. Bởi vì Bắc Kinh cố gắng làm dịu lĩnh vực cơ sở hạ tầng trong nước đang quá nóng mà không tạo ra thất nghiệp lớn, nên các kế hoạch đưa sự tăng trưởng nhờ đầu tư ra bên ngoài Trung Quốc này sẽ đóng vai trò then chốt. Bên trong biên giới Trung Quốc, các kế hoạch này tập trung vào các khu vực phía Tây và phía Nam tương đối kém phát triển của Trung Quốc sẽ giúp thúc đẩy tăng trưởng và việc làm ở đó, nhờ đó các nhà lãnh đạo hy vọng sẽ kiềm chế những bất ổn sắc tộc ngoài việc tạo công ăn việc làm và một thị trường cho lực lượng lao động của quốc gia này. Bên ngoài biên giới của mình, Trung Quốc tìm cách hưởng lợi từ thương mại và trao đổi tiền tệ - củng cố sức mạnh quốc tế của đồng NDT như một đồng tiền thương mại toàn cầu. Bảo đảm an toàn cho việc mua bán năng lượng sẽ giúp đảm bảo nguồn cung cấp không bị cản trở khi nhu cầu năng lượng của Trung Quốc tiếp tục tăng; cơ sở hạ tầng năng lượng trên đất liền đặc biệt có thể giúp giảm bớt sự phụ thuộc có thể làm tê liệt các chuyến vận tải bằng đường biển. Với tốc độ tăng trưởng ở những nền kinh tế phát triển vẫn còn chậm chạp, Trung Quốc coi các nền kinh tế đang phát triển của Châu Á như những nguồn tăng trưởng ngay trước cửa nhà mình.

Một Vành đai, Một Con đường còn phục vụ các mục tiêu chính sách đối ngoại bằng cách làm sâu sắc thêm quan hệ với các nước láng giềng của Trung Quốc. Các kế hoạch kép này cũng sẽ mở rộng những mối quan hệ của Bắc Kinh với các nước đang phát triển quan trọng, và xây dựng sự ủng hộ cho một hệ thống quốc tế được sắp xếp lại, đặt Trung Quốc vào trung tâm quyền lực thế giới. Sự tăng trưởng của Trung Quốc đã buộc nước này phải miễn cưỡng chấp nhận những nghĩa vụ quốc tế trong chính sách đối ngoại của mình, và chương trình thương mại này sẽ cho phép ông Tập thực hiện chương trình “cộng đồng có chung số phận” của mình, một tầm nhìn cho sự chia sẻ tăng trưởng của Châu Á trong những thập kỷ tới. Tăng cường quan hệ song phương với các quốc gia dọc theo các tuyến đường thương mại kép sẽ hỗ trợ những tham vọng xây dựng một mạng lưới các tổ chức quốc tế không phụ thuộc vào phương Tây của Trung Quốc, trong đó Trung Quốc đóng vai trò chính, nếu không nói là thống trị. Các tổ chức như Tổ chức Hợp tác Thượng Hải và các Hội nghị về Tương tác và Xây dựng Lòng tin ở Châu Á sẽ cho phép Trung Quốc thực hiện được vai trò lãnh đạo ngoại giao quốc tế bên ngoài mối quan hệ của Bắc Kinh với Washington.

Những vật cản trên đường

Một Vành đai, Một Con đường dường như đang được tăng tốc kể từ lần đầu khi ông Tập nêu ra. Các kế hoạch nhận được sự ủng hộ tài chính mạnh mẽ, đặc biệt là từ ngân hàng AIIB của Trung Quốc và được sự ủng hộ của giới tinh hoa chính trị và kinh tế của Trung Quốc. Nhưng vẫn có những trở ngại lớn và có thể thách thức khả năng thực hiện tham vọng của Trung Quốc. Trong khi những nỗ lực lấp đầy khoảng cách về cơ sở hạ tầng của Châu Á -ước tính phải đầu tư tới 8 nghìn tỷ USD từ nay tới năm 2020 - được hoan nghênh, thì những tiêu chuẩn cho vay khá lỏng lẻo có thể cản trở sự tiến bộ. Nếu các quốc gia sử dụng các nguồn tài trợ theo đuổi những dự án phát triển bất hợp lý hoặc không khả thi liên quan đến Một Vành đai, Một Con đường, thì những sự đầu tư của Trung Quốc sẽ bị ảnh hưởng khi những người thiếu nợ không trả được nợ. Ngoài ra, các dự án dính líu đến những vụ bê bối về nhân quyền hoặc môi trường mà trước đó người ta không nghĩ tới cũng có thể làm ảnh hưởng tới hình ảnh tốt bụng của Trung Quốc trên trường quốc tế. Trong lĩnh vực hàng hải, mặc dù những nỗ lực nâng cấp cơ sở hạ tầng cảng dọc theo tuyến đường và những khu thương mại tự do đã được đề xuất có thể gia tăng khả năng giao thương của các quốc gia tham gia, song chưa rõ tuyến đường hàng hải này sẽ bổ trợ như thế nào cho các tuyến đường hàng hải hiện có.

Hơn nữa, mặc dù Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị đã tuyên bố rằng Một Vành đai, Một Con đường “không phải là công cụ địa chính trị”, song Trung Quốc có thể sẽ cố gắng biến hợp tác kinh tế thành ảnh hưởng chính trị. Làm như vậy sẽ đòi hỏi Bắc Kinh phải vượt qua một số trở ngại, chủ yếu là sự cạnh tranh mạnh mẽ của Ấn Độ, Nga và Mỹ ở khu vực Trung Á, Nam Á và Trung Đông. Các nỗ lực của Nga để tạo ra một Liên minh Á-Âu, liên kết các quốc gia thuộc Liên Xô cũ thông qua hợp tác kinh tế, cạnh tranh trực tiếp với chiến lược hội nhập riêng của Trung Quốc, mặc dù quan hệ Trung Quốc-Nga đang dần hồi phục. Ấn Độ cũng sẽ phải dè dặt trước những tham vọng khu vực của Trung Quốc, vì các chương trình của Bắc Kinh có thể cản trở các chính sách “Hành động về phía Đông” và “Kết nối với Trung Á” của mình. Sự bành trướng hoạt động của Trung Quốc ra Ấn Độ Dương - đặc biệt là ở những hải cảng có thể trở thành căn cứ hải quân của Trung Quốc - chỉ càng làm Ấn Độ thêm khó chịu. Mặc dù sự dính líu của Mỹ ở Trung Á đang giảm dần vì vai trò của nó ở Afghanistan đã giảm, nhưng sự hiện diện của Trung Quốc trên khắp Âu-Á, Ấn Độ Dương và Trung Đông sẽ kiểm tra khả năng của Bắc Kinh trong việc cân bằng giữa cạnh tranh và hợp tác - tức là làm việc cùng nhau chứ không phải chống nhau với các nước láng giềng và các cường quốc chính trị toàn cầu.

Sự thành công của các dự án Một Vành đai, Một Con đường sẽ phụ thuộc vào sự hợp tác của các nhà lãnh đạo địa phương và khu vực có tính khí thất thường. Nhiều nhà lãnh đạo, đặc biệt là ở Trung Á và Trung Đông, có hàng thế kỷ kinh nghiệm đẩy cường quốc này chống lại cường quốc kia nhằm giành lấy lợi thế chính trị và tài chính cho cá nhân mình. Chẳng hạn, giữa xung đột phe phái căng thẳng ở Trung Đông, các nhà lãnh đạo Trung Quốc có thể thấy ngày càng khó trong việc cân bằng mối quan hệ lâu dài giữa Trung Quốc với Iran và các mối quan hệ đang phát triển với các quốc gia Hồi giáo Sunni đứng đầu là Saudi Arabia. Quyết định xem xét lại hơn hai chục dự án do Trung Quốc tài trợ gần đây của Sri Lanka là một ví dụ điển hình khác. Các thách thức do những thành phần phi nhà nước đặt ra cũng tạo thêm rủi ro chính trị mà Trung Quốc chưa quen xử lý. Nhóm Taliban ở Afghanistan, ISIS ở Iraq và Syria, và Nhóm Houthis ở Yemen, tất cả đều đe dọa các khoản đầu tư của Trung Quốc và các điểm trung chuyển quan trọng dọc theo các con đường thương mại được đề xuất.

Một Vành đai, Một Con đường có thể thử thách tính bền vững của các học thuyết về chính sách đối ngoại và các khả năng của Trung Quốc. Sự rùm beng của Trung Quốc về các kết quả cùng thắng, đồng thuận ra quyết định và không can thiệp sẽ va chạm với những khó khăn trên thực tế trong việc bảo vệ công dân và những khoản đầu tư của Trung Quốc. Kinh nghiệm gìn giữ hòa bình của Trung Quốc ở Sudan cho thấy trước quốc gia này có thể theo đuổi những hành động can thiệp trong tương lai nếu cần để bảo vệ những lợi ích tài chính của mình. Mong muốn tránh can thiệp vào Sudan của Trung Quốc đã bị kẹt khi Sudan bắt đầu tan vỡ, đe dọa các khoản đầu tư vào dầu mỏ của Trung Quốc và buộc Bắc Kinh phải đóng vai người hòa giải và triển khai quân gìn giữ hòa bình. Nếu Trung Quốc chuyển từ những hành động cốt để bảo vệ những khoản đầu tư của mình sang những hành động mang tính địa chính trị rộng lớn hơn, thì nhận thức của quốc tế về những sự can thiệp ra nước ngoài của Trung Quốc trong tương lai có thể khiến người ta có cơ sở để nghi ngờ về những tham vọng đế quốc chủ nghĩa của Bắc Kinh. Quan hệ của Trung Quốc trong khu vực Biển Đông và Biển Hoa đông trong những năm gần đây đang theo chiều hướng như vậy, nên không khó tưởng tượng một hệ quả tương tự như thế ở hướng Tây.

Ở cấp độ triển khai hoạt động cụ thể, lợi ích toàn cầu đang tăng lên của Trung Quốc có thể đặt ra những trách nhiệm mới cho một lực lượng quân sự đang phát triển, nhưng thiếu kinh nghiệm. Nhiệm vụ giúp sơ tán công dân Trung Quốc ra khỏi Yemen gần đây của Bắc Kinh đánh dấu một mốc quan trọng đối với nước này, đó là hành động quân sự thành công đầu tiên trong việc sơ tán công dân Trung Quốc và người nước ngoài khỏi một cuộc khủng hoảng. Gần đây nhất là năm 2011, Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc đã không có khả năng thực hiện một hoạt động tương tự ở Libya. Về lĩnh vực ngoại giao, những nỗ lực đóng vai trò trung gian với Taliban ở Afghanistan bằng cách tổ chức Hội nghị Thượng đỉnh và những nỗ lực nhằm hỗ trợ cho cuộc đối thoại giữa Israel và Palestine, thông qua chương trình hòa bình năm điểm, cho thấy tham vọng của Trung Quốc muốn là nước có vai trò giải quyết vấn để trên toàn cầu. Những nỗ lực này cho đến nay mới chỉ có ý nghĩa tượng trưng, khi mà nước này vẫn chưa giành được chiến thắng ngoại giao thực sự nào về bất kỳ vấn đề gì mà nó từng can thiệp. Với tất cả các biện pháp trong chính sách đối ngoại, Trung Quốc có khả năng đối mặt với một nghịch lý: Trong khi tìm cách đẩy sâu chiến lược về phía Tây, Trung Quốc có thể kéo dãn lực lượng của mình thành quá mỏng và quá sớm, bị lôi kéo vào những cuộc xung đột và những trách nhiệm nặng nề mà họ chưa sẵn sàng gánh vác.

Việc chuyển sáng kiến Một Vành đai, Một Con đường từ một công thức bản đồ có tính lịch sử đầy tham vọng thành một chiến lược ngoại giao kinh tế khả thi và có thể cả ảnh hưởng địa chính trị sẽ thử thách những khả năng của Trung Quốc trên tất cả các lĩnh vực của chính sách ngoại giao. Cuộc trường chinh sang phía Tây có thể là một con đường dài thực sự./.

Theo “Foreign Affairs” 

Vũ Hiền (gt)