Các biện pháp trừng phạt do các nước phương Tây đánh vào Nga như kết quả của những hành động của nước này tại Ukraine đã gây thiệt hại cho nền kinh tế quốc gia này khi giá dầu thế giới sụt giảm đáng kể khiến đồng ruble rơi tự do thực sự. Sự đào thoát vốn tăng hơn gấp đôi từ mức cao trước đó là 61 tỷ USD năm 2013 lên 151,5 tỷ USD năm 2014. Với việc Tổng thống Nga Vladimir Putin quyết tâm đi đến cùng tại Ukraine bất chấp hậu quả, việc tiến gần hơn đến Trung Quốc dường như không chỉ hợp lý mà còn khẩn thiết. Trung Quốc cần năng lượng cho nền kinh tế đang tăng trưởng của mình; Nga có nguồn cung cấp năng lượng dồi dào. Nga cần nguồn tài chính để phục hồi nền kinh tế đang đi xuống; Trung Quốc có vốn. Vào tháng 5/2014, hai nước đã ký kết một thỏa thuận 30 năm để xuất khẩu khí đốt của Nga sang nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa thông qua một đường ống dẫn qua Siberia. Không có gì đáng ngạc nhiên khi dưới ánh sáng của vị thế bấp bênh của Nga, thỏa thuận này rõ ràng có lợi cho Trung Quốc.

Một số trí thức Trung Quốc coi thỏa thuận này như một phản ứng hợp lý với chính sách xoay trục sang châu Á của Tổng thống Mỹ Barack Obama, nhận ra nguyên nhân sâu xa của nó trong một thái độ của châu Âu-Mỹ đã có từ lâu đối với Nga. Theo một vị giáo sư tại Đại học Yanbian ở Đông Bắc Trung Quốc, từ thời khi mà Sa hoàng Peter Đại đế quyết tâm lãnh đạo đế chế của mình theo phương pháp luận và kiến thức của phương Tây, phương Tây chưa bao giờ đáp lại với vòng tay rộng mở. Sau sự tan rã của Liên Xô, các cường quốc phương Tây đã bỏ mặc những lời kêu gọi giúp đỡ của Nga, nhấn mạnh vào việc mở rộng về phía Đông, hoàn toàn bất chấp những lo ngại về an ninh của Nga. Sau 10 năm lạnh nhạt, Nga quyết định đáp trả. Một nhà phân tích trong cơ quan cố vấn hàng đầu của quân đội, Học viện Khoa học Quân sự, đã lên tiếng bày tỏ một sự đánh giá có phần khác biệt trong quan hệ đối tác Trung-Nga: Cần chống lại “chiến lược bù đắp” của Mỹ mà qua đó những vũ khí phá hoại công nghệ tiên tiến mà nước này đang phát triển sẽ tạo cho họ một lợi thế chiến lược so với Trung Quốc và Nga. Thể hiện sự không hài lòng của mình với phương Tây, Putin đã không tham dự lễ kỷ niệm 70 năm giải phóng Auschwitz, nhưng lại nhận lời mời của Bắc Kinh để xuất hiện trong cuộc đại duyệt binh kỷ niệm 70 năm kết thúc Chiến tranh thế giới thứ hai của Trung Quốc vào tháng 9/2014.

Giới truyền thông và các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã đưa ra sự ủng hộ chính thức mạnh mẽ của Trung Quốc dành cho Nga: Thủ tướng Lý Khắc Cường đã tới thăm Moskva, bày tỏ lòng nhiệt tình về khả năng phát triển chung thông qua đổi mới. Bộ trưởng Ngoại giao Vương Nghị cam kết “cung cấp hỗ trợ cần thiết trong khả năng của chúng tôi”, và nói thêm rằng ông rất tự tin rằng Nga có khả năng và sự khôn ngoan để vượt qua những khó khăn kinh tế hiện tại. Tần Cương, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc, cho biết Trung Quốc, trong khi nhận thức được các biến động của đồng ruble, vẫn cảm thấy rằng Moskva có khả năng giải quyết cuộc khủng hoảng kinh tế hiện thời của mình: Nga có đủ dự trữ và nguồn lực, trong khi tỷ lệ nợ so với GDP của nước này đang ở mức thấp nhất trong số các nước G20. Ông tuyên bố hai nước sẽ tiếp tục hợp tác. Theo lời của Li Jianmin, nhà nghiên cứu Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc (CASS), “cứu Nga cũng là cứu chính chúng ta”.

Trung Quốc và Nga đã tiến hành cuộc tập trận hải quân chung trên Biển Hoa Đông, từ đó báo hiệu cho Nhật Bản, nước có tranh chấp lãnh thổ với cả hai bên, rằng họ đang liên kết để chống lại những tuyên bố chủ quyền đó. Vài năm trước, chỉ ngay sau khi Nhật Bản và Trung Quốc đụng độ về tuyên bố chủ quyền đối với đảo Điếu Ngư/Senkaku năm 2010, Tổng thống Nga lúc đó là Medvedev đã tới thăm Kunashiri, một trong những hòn đảo tranh chấp với Nhật Bản, trong một sự thể hiện tình đoàn kết tương tự. Ông là nhà lãnh đạo Nga hay Xôviết đầu tiên làm điều này.

Sau khi ký kết hợp đồng khí đốt, các thỏa thuận khác cũng nhanh chóng theo sau. Những thỏa thuận này mở rộng trên một loạt phương diện từ giao lưu văn hóa, khánh thành một dịch vụ chuyển phát thư mới, trao đổi thông tin giữa hai cơ quan thông tấn, hợp tác giữa cơ quan chống ma túy của Nga, FSKN, và chính quyền Trung Quốc để ngăn việc vận chuyển ma túy từ Afghanistan, và ma túy tổng hợp từ Trung Quốc vào Nga; các kế hoạch cho một tuyến đường sắt cao tốc kết nối hai nước, và kế hoạch phát triển chung trong việc phát triển cảng Zarubino của Nga và đảo Heixiaji. Những kế hoạch cho Zarubino, một cảng không đóng băng trên biển Nhật Bản, sẽ mang lại cho tỉnh Cát Lâm trong đất liền của Trung Quốc quyền tiếp cận các tuyến đường thương mại của Nga và Bắc Triều Tiên. Heixiaji là nơi diễn ra cuộc đụng độ vũ trang năm 1969 làm dấy lên nỗi sợ hãi rằng đây sẽ là khởi đầu của một cuộc chiến tranh giữa hai nước. Hiện nó đang sắp trở thành một điểm đến cho du lịch sinh thái.

Nhận được nhiều quan tâm hơn từ phương Tây là những thỏa thuận hợp tác khoa học liên quan đến quân sự. Các kế hoạch đã được thảo luận về hợp tác thăm dò không gian, công nghệ định vị và vệ tinh, và ngạc nhiên nhất là việc bán máy bay chiến đấu tối tân Su-35 của Nga. Cuối tháng 2/2014, một nguồn tin công nghệ quốc phòng Nga chính thức đã nói với một phóng viên của tạp chí quốc phòng trực tuyến Kanwa rằng, “Chúng tôi không quá hào hứng với việc này. Tất nhiên Tổng thống Putin cần Trung Quốc về chính trị. Đây không phải thương mại quân sự… Đây là chính trị.” Các nguồn khác bổ sung lo ngại rằng Trung Quốc sẽ sao chép chiếc tàu bay, như nó đã làm với Su-33 năm 2009 gây xích mích trong quan hệ Nga-Trung. Tuy nhiên năm 2015, các cuộc đàm phán về việc mua bán dường như đang tiến triển.

Những nghi ngại của Nga về việc khôi phục quan hệ hữu nghị

Không sâu dưới bề ngoài thân thiện, những lo ngại của Nga với Trung Quốc có thể nhận thấy ngay lập tức. Với việc đất nước của họ luôn là đối tác chủ đạo trong suốt thời kỳ Xôviết, người Nga phẫn nộ về việc họ đã bị hạ xuống địa vị thấp hơn. Hơn nữa, những kế hoạch của Trung Quốc cho một con đường tơ lụa qua Trung Á mâu thuẫn với những cảm giác của Nga rằng khu vực này, gồm những nước trước đây là một phần của Liên Xô, là phạm vi ảnh hưởng tự nhiên của nó, không phải của Trung Quốc. Bắc Cực cũng vậy. Trung Quốc, không như Nga, không phải một nước tiếp giáp. Tuy nhiên, nó đã tiếp nhận tư cách quan sát trong Hội đồng Bắc Cực, và các công ty thuộc sở hữu của Trung Quốc đã bày tỏ quan tâm trong việc mua bất động sản ở đây. Tháng 1/2015, công ty thương mại tư nhân Trung Quốc General Nice, đã tiếp quản một mỏ quặng sắt lớn ở Greenland.

Thương mại là một lĩnh vực đáng quan tâm khác. Được thận trọng né tránh trong các thông báo về quan hệ thương mại cùng có lợi là thực tế rằng có một sự mất cân bằng đáng kể có lợi cho Trung Quốc, 10 tỷ USD trong năm 2013 và đang mở rộng hơn nữa. Có khả năng các thỏa thuận khí đốt này sẽ khôi phục phần nào tình trạng cân bằng, nhưng ông Putin có vẻ rất ở thế thủ khi lập luận rằng hợp đồng khí đốt “không phải là không có lợi”.

Một sự nhượng đất cũng có thể gây tranh cãi. Lo lắng trước diện tích đất rộng lớn trong vùng Viễn Đông của Nga chưa được canh tác, Putin đã đề xuất trao cho mỗi cư dân một hecta đất miễn phí với điều kiện họ là công dân Nga có kế hoạch 10 năm cho mảnh đất này và giấy chứng nhận từ một ngân hàng. Moskva một thời gian đã lo lắng về dân di cư Trung Quốc vào khu vực này, nơi sinh sống của một lượng dân Nga ngày càng giảm, hiện ước tính khoảng 6 triệu người. Ngay bên kia biên giới là 120 triệu người Trung Quốc, nhiều trong số đó thích vùng đất này; giả thiết là sẽ có một lượng lớn dân di cư sẽ thuê đất nông nghiệp từ người Nga và xoay xở cách để ở lại.

Cụ thể, tờ Thời báo Moskva, thuộc sở hữu của một công ty Phần Lan, đã phát hành một loạt bài báo chỉ trích với tiêu đề như “Nỗi lo sợ Trung Quốc của Putin đã làm yếu đi chính sách xoay trục sang châu Á của Nga” (ngày 17/12/2014); “Chính sách đối ngoại của Nga đã tự bắn vào chân mình” (22/12/2014), và “Người Nga phải nói không với việc cô lập, và nói có với châu Âu” (2/2/2015). Ý chính của bài báo thứ nhất và thứ ba có thể suy ra từ tiêu đề; trong bài báo thứ hai, tác giả Vladimir Frolov khẳng định rằng chính sách xoay trục sang Trung Quốc là “vội vàng và dựa trên những điều kiện chưa được hé lộ và đánh giá một cách thích đáng”. Trong khi đó, quan hệ với các đối tác quốc tế chủ chốt như Mỹ, Đức, Pháp và Nhật Bản “đã đổ vỡ”. Một nhà bình luận trong tạp chí hàng tuần Ekspect cho rằng một cuộc chiến tranh kéo dài ở Ukraine đã phục vụ cho lợi ích của Trung Quốc, vì nó khiến Mỹ bị phân tâm khỏi khu vực châu Á-Thái Bình Dương.

Nga cũng nhận thức được rằng, đúng lúc Nga không muốn làm trạm tiếp nhiên liệu cho Trung Quốc, Trung Quốc cũng sẽ tìm kiếm các nguồn năng lượng đa dạng khác. Trong số các quốc gia khác ngoài Nga, Trung Quốc nhập khẩu dầu từ Saudi Arabia, Iran, Venezuela và một số nước châu Phi. Đường ống dẫn dầu thô giữa Myanmar-Trung Quốc, được cho là kênh nhập khẩu năng lượng lớn thứ 4 của Trung Quốc, đã đi vào hoạt động từ cuối tháng 1/2015.

Các mối bận tâm của Trung Quốc

Về phía Trung Quốc, bất chấp việc chính phủ kiểm duyệt các phương tiện truyền thông, cũng có nhiều bằng chứng cho thấy sự bất mãn. Theo nhà nghiên cứu Wen Yi của CASS, dư luận Trung Quốc đã thảo luận về việc liệu Trung Quốc có nên cứu Nga hay không, đồng thời nói thêm quan điểm riêng của ông là hoàn toàn không nên. Trong khi một số người Trung Quốc coi quan hệ chiến lược toàn diện này là sự lựa chọn duy nhất của Nga, Wen cho rằng Nga không nghĩ vậy. Chính sách “phương Đông mới” của ông Putin đã mở rộng ra ngoài Trung Quốc và bao gồm một Liên minh Âu-Á tính đến cả những nước Cộng hòa Xôviết trước đây cũng như các mối quan hệ chiến lược với những nước phản đối Trung Quốc là Việt Nam và Ấn Độ. Sau đó Wen đã đặt một loạt câu hỏi: chúng ta có nên nhập khẩu một lượng lớn dầu mỏ và khí đốt để giúp Nga? Nga có vui mừng vì chúng ta đã mua dầu mỏ và khí đốt với mức giá thấp như vậy? Trung Quốc có thể giúp Nga chống lại các lệnh trừng phạt hay không? Trung Quốc có thể làm gì để giúp trừng phạt những kẻ đầu cơ tích trữ mà Putin đã đổ lỗi cho những ảnh hưởng có hại của họ lên nền kinh tế Nga? Nếu làm vậy, điều đó sẽ có lợi gì cho Trung Quốc? Và đổi lại liệu Trung Quốc có nhận được gì “chân thành” từ Nga hay không? Vì Putin đã nhấn mạnh rằng các thỏa thuận phải bảo vệ lợi ích của Nga, liệu chúng ta có nên cân nhắc những lợi ích cao nhất của Trung Quốc? Ông kết luận rằng Trung Quốc không thể và không nên cố gắng cứu Nga: chỉ Nga mới tự cứu được mình.

Feng Yujun, một chuyên gia về Nga tại Viện Quan hệ đương đại Trung Quốc (CICIR), cơ quan tư vấn liên kết với Bộ An ninh Quốc gia, lập luận rằng quan hệ giữa Trung Quốc, Nga và Mỹ nên chạy song song thay vì đan xen với nhau: Trung Quốc không nên can dự vào tranh chấp của các nước khác mà hãy tập trung vào phát triển trong nước. Lặp lại ý kiến của Wen Yi, Feng kết luận rằng chỉ Nga mới tự cứu được mình.

Một bài xã luận không ký tên trên tờ Global Times bản tiếng Anh đã nêu lên những tình cảm tương tự: dù hào phóng đến thế nào đi nữa, viện trợ của Trung Quốc cũng chỉ có thể mang lại hiệu quả hạn chế nếu nền kinh tế Nga tiếp tục phụ thuộc nặng nề vào xuất khẩu dầu trong khi bỏ qua tính đa dạng về cấu trúc. Hơn nữa, Nga sẽ nghi ngờ rằng viện trợ của Trung Quốc được thúc đẩy bởi những động cơ kín đáo: “Trung Quốc” – có lẽ là cách nói tắt của tác giả cho cụm “Chính phủ Trung Quốc” – phải hiểu rằng Nga không muốn trở nên lệ thuộc vào nền kinh tế Trung Quốc. Tác giả khuyên Bắc Kinh nên là một nhà trung gian hòa giải tích cực giữa Nga và Mỹ để ngăn chặn xung đột vượt ra ngoài tầm kiểm soát. 

Bắc Kinh cũng nhận thức được rằng ngoài việc bán vũ khí cho Trung Quốc, Nga cũng đã bán một lượng đáng kể vũ khí cho hai nước mà Trung Quốc có tranh chấp về lãnh thổ là Việt Nam và Ấn Độ. Gần đây, Việt Nam đã sở hữu ba tàu ngầm tấn công lớp Kilo, với ba chiếc khác sẽ được chuyển giao vào năm 2016. Động cơ của Hà Nội khi mua số tàu này là để tuần tra khu vực xung quanh quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa đang tranh chấp với Trung Quốc. Nga cũng bán vũ khí cho Ấn Độ; đội ngũ nhân viên trên tàu ngầm hạt nhân sản xuất trong nước đầu tiên Arihant của Ấn Độ, bắt đầu các cuộc chạy thử trên biển vào tháng 12/2014, đã được các chuyên gia Nga đào tạo, và các nhà khoa học Nga đã hỗ trợ trong việc điều chỉnh kích cỡ lò phản ứng của nó. Hải quân Ấn Độ cũng đang vận hành một tàu ngầm hạt nhân thuê của Nga.

Với những bằng hữu như thế này…

Hai bên đã xung đột về việc thành lập một Ngân hàng Tổ chức Hợp tác Thượng Hải, với việc Nga chống lại các kế hoạch của Trung Quốc nhằm chi phối ngân hàng này bất chấp việc Trung Quốc là nhà đóng góp chính cho ngân hàng đó. Đề xuất của Trung Quốc đã kêu gọi một nguồn vốn điều lệ trị giá 10 tỷ USD, với cổ phần được phân chia giữa các thành viên tham gia theo tỷ lệ tương ứng với mức độ GDP của họ: Vì nền kinh tế Trung Quốc lớn hơn tất cả các thành viên khác, 4 nước Trung Á cộng với Nga, điều này sẽ cho Trung Quốc quyền chi phối. Các nhà đàm phán Nga tố cáo Bắc Kinh đang đưa ra cho các nước Trung Á không chỉ các khoản tín dụng song phương mà còn cả một cơ chế tài chính riêng biệt có thể vận hành mà không cần đến Nga. Trung Quốc muốn ngân hàng này đặt trụ sở chính tại Bắc Kinh, Nga lập luận ủng hộ cho Almaty, nơi đặt Ngân hàng Phát triển Á-Âu, trong đó gồm tất cả các thành viên của Tổ chức hợp tác Thượng Hải (SCO) ngoại trừ Trung Quốc. Một yếu tố khác là ngân hàng SCO được kỳ vọng sẽ đem lại phát triển cho dự án Con đường tơ lụa của Trung Quốc, dự án mà Nga đang đề phòng.

Trong một dấu hiệu cảnh giác khác, mặc dù giới truyền thông Nga tuyên bố Trung Quốc sẽ sử dụng hệ thống định vị vệ tinh toàn cầu GLONASS của Nga tại hai thành phố phía Tây Bắc Trung Quốc, Bắc Kinh vẫn tự hào tuyên bố rằng Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc đang thử nghiệm hệ thống Bắc Đẩu được phát triển độc lập của mình. Rõ ràng, Trung Quốc không có ý định phụ thuộc vào công nghệ của Nga.

Hiện tại, Nga và Trung Quốc có động cơ chung trong việc chống lại Mỹ và châu Âu. Tuy nhiên mỗi bên đều nhận thức được rằng bên kia có lẽ đã vượt quá giới hạn chịu đựng của châu Âu-Mỹ, Nga thông qua việc dịch chuyển sang phương Tây của mình và Trung Quốc trong những hành động của mình tại biển Hoa Đông và Biển Đông. Tại cả hai nước, có một sự lo sợ rằng nước mình sẽ bị mắc kẹt vào tranh chấp của bên kia. Bên dưới diễn ngôn của tình đoàn kết, có rất ít sự tin tưởng giữa họ. Ngoại giao châu Âu và Mỹ nên tìm cách để tận dụng những vết nứt này, và trong chừng mực có thể, tránh những hành động có thể khiến những đồng minh kém tương thích này gắn bó với nhau hơn.

Theo Foreign Policy Research Institute

Trần Quang (gt)