Mỹ và Trung Quốc đang trong cuộc chiến giành quyền kiểm soát thương mại và tài chính, nền tảng của nền kinh tế toàn cầu ngày nay. Tổng Thống Obama đã bị các Thượng nghị sĩ Dân chủ cản trở vào ngày 12/5 trong nỗ lực đầu tiên của ông để giành quyền đàm phán nhanh TPP, một hiệp định thương mại lớn bao gồm Nhật Bản, Việt Nam, Canada, và 8 quốc gia khác.

Những người phản đối TPP thì phê phán rằng hiệp định này chẳng khác gì một món quà nữa cho các doanh nghiệp lớn và gây thiệt hại cho lao động Mỹ. Nhưng điều mà họ quên mất đó là bức tranh địa chính trị rộng lớn hơn. TPP không chỉ là về lợi nhuận và việc làm mà nó còn là một nỗ lực của Nhà Trắng nhằm duy trì sự thống trị của Mỹ trong trật tự kinh tế toàn cầu đối mặt với một Trung Quốc đang lên.

Trung Quốc, nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, không có mặt trong số các đối tác TPP của Mỹ. Có một lý do cho điều này. Hiệp định này nhằm mục đích điều chuyển hướng thương mại tới Mỹ và củng cố vị thế kinh tế của Mỹ ở Châu Á. Bằng cách đó, chính quyền Obama hy vọng sẽ gây áp lực buộc Trung Quốc phải tôn trọng những quy tắc và tiêu chuẩn của Washington trong vấn đề tự do mậu dịch. Ông Obama gần đây đã cảnh báo: “Nếu chúng ta không thành lập các quy tắc thương mại trên toàn thế giới, thì hãy đoán xem điều gì sẽ xảy ra? Trung Quốc sẽ làm điều đó.”

Trong khi những người phản đối TPP có thể quên thực tế mới đó, thì lãnh đạo Trung Quốc lại không quên. Đất nước này đã sẵn sàng lập một hành trình riêng của mình trong nền kinh tế toàn cầu. Vào cuối tháng 4/2015, Trung Quốc đã công bố các đối tác trong AIIB, một tổ chức mà có thể cạnh tranh với WB ở Washington. 57 quốc gia đã đăng ký tham gia làm thành viên sáng lập của AIIB, nhiều nước trong số đó là đồng minh thân cận nhất của Mỹ như Anh, Đức và Úc. Tuy nhiên, Mỹ vẫn quyết định đứng chờ ở bên ngoài.

TPP và AIIB là những biểu tượng của một trận chiến lịch sử: cuộc thi đấu giữa Mỹ và Trung Quốc để dành quyền kiểm soát thương mại và tài chính, nền tảng của nền kinh tế toàn cầu ngày nay.

Bề ngoài, AIIB có vẻ là một ý tưởng đúng tại đúng thời điểm. Nó có thể là một nguồn tài chính mới quan trọng với hàng nghìn tỷ đô la cho các tuyến đường giao thông, sân bay, và các cơ sở hạ tầng khác rất cần thiết cho các nền kinh tế đang nổi lên nhanh chóng của Châu Á. Điều đó có thể thúc đẩy tăng trưởng trong khu vực và nền kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, chính quyền của Tổng Thống Obama lại xem AIIB như như một kryptonite (bài hát mở đầu cho một Album nổi tiếng: the better life); chính quyền không coi Ngân hàng của Trung Quốc này như một chương trình phát triển nữa, mà như một đe dọa chí tử đối với trật tự kinh tế toàn cầu hiện có. Ông Gerald Curtis, một chuyên gia về Châu Á tại Đại học Columbia cho biết: “cuộc đấu tranh về AIIB là về việc Mỹ cố gắng duy trì quyền lực chính trị và Trung Quốc thì thách thức lại quyền lực đó.”

Mỹ có nhiều thứ để mất trong sự chuyển quyền lực không thể tránh khỏi từ Tây sang Đông này. Kể từ khi kết thúc Thế chiến thứ II, nước Mỹ đã đứng lên như một người khổng lồ cả về kinh tế và chính trị. Mỹ cũng đã định hướng cho các thể chế cơ bản của nền kinh tế thế giới hiện đại, như IMF và WB, cho phép nó thúc đẩy chương trình nghị sự kinh tế riêng của mình. TPP là một nỗ lực của Mỹ nhằm duy trì sự thống trị của mình trước một Trung Quốc đang lên.

Washington cũng đã dung nạp những kẻ phá đám vào trật tự kinh tế của mình. Bốn mươi năm trước, một quốc gia Châu Á đã đứng lên để khuấy động trật tự này là Nhật Bản. Khi nền kinh tế của họ vươn lên vào hàng ngũ các nền kinh tế lớn nhất thế giới, các lãnh đạo Nhật Bản trông đợi có ảnh hưởng mạnh mẽ hơn trong việc điều hành hệ thống tài chính. Nhìn chung, phương Tây đã thỏa hiệp. Nhật Bản đã được mời tham gia nhóm (G7) 7 nước công nghiệp hàng đầu khi thành lập vào năm 1975. Washington cho phép Nhật Bản lãnh đạo việc quản lý một ngân hàng khu vực - Ngân hàng Phát triển Châu Á đóng trụ sở tại Manila (ADB), được thành lập vào năm 1966, với Mỹ là một thành viên sáng lập.

Trung Quốc là một câu đố khó hơn. Nhật Bản đã thách thức khả năng lãnh đạo công nghiệp của Mỹ, nhưng, với tư cách là một đồng minh tin cậy, không quan tâm đến việc thay đổi hệ thống hiện có. Các mục tiêu của Trung Quốc ít chắc chắn hơn nhiều. Một mặt, họ có động lực giữ gìn trật tự hiện nay, bởi vì họ đã nhận được rất nhiều từ nó. Tuy nhiên, Trung Quốc cũng có một cách nhìn khác về vai trò của họ trên thế giới so với Nhật Bản. Các nhà lãnh đạo Trung Quốc tỏ khó chịu với cơ chế tài chính và an ninh toàn cầu do phương Tây thống trị, cho rằng nó hạn chế ảnh hưởng của Trung Quốc. Chủ tịch Tập Cận Bình đã ám chỉ điều đó trong một bài phát biểu vào cuối tháng Ba, khi ông kêu gọi có “một trật tự khu vực thuận lợi hơn cho Châu Á và thế giới”, trong đó Trung Quốc đóng một vai trò tối quan trọng. Ông Tập cho biết: “Là một nước lớn có nghĩa là phải gánh vác trách nhiệm to lớn hơn cho hòa bình và phát triển trong khu vực và trên thế giới.”

AIIB ra đời là để thực thi những tham vọng đó. Bởi vì ngân hàng này do Trung Quốc chỉ đạo, nên Bắc Kinh có thể sử dụng nó để đưa các quốc gia mới nổi khác vào quỹ đạo của mình và thúc đẩy những lợi ích chính trị và kinh tế của riêng nó. Điều này được thể hiện rõ khi Đại lục từ chối sự đăng ký tham gia của Đài Loan, với lý do bề ngoài là tên gọi của hòn đảo này. Trung Quốc vẫn coi Đài Loan là một tỉnh ly khai.

Washington lo ngại ngân hàng của Trung Quốc này sẽ có các tiêu chuẩn lỏng lẻo, ví dụ như về lao động và bảo vệ môi trường, làm cho các dự án tài chính của nó hấp dẫn hơn so với các ngân quỹ của ADB hoặc WB có tiêu chuẩn chặt chẽ hơn. Bằng cách đó, Trung Quốc có thể cuốn trôi được ảnh hưởng của Mỹ. Đó là lý do tại sao ông Nathan Sheets, Thứ trưởng Bộ Tài chính Mỹ về các vấn đề quốc tế, gần đây đã nhấn mạnh rằng thể chế mới như AIIB “nên được thiết kế để tăng thêm giá trị cho cả hệ thống, và phải có một vai trò rõ ràng bên cạnh và bổ sung cho các thể chế hiện hành”.

AIIB chỉ là một phần trong chương trình nghị sự lớn của Trung Quốc nhằm thiết lập lại trật tự kinh tế. Bắc Kinh đã kêu gọi chấm dứt sự thống trị của đồng USD, thúc đẩy sử dụng đồng tiền riêng của họ, đồng NDT, như một sự thay thế trong thương mại quốc tế. Trung Quốc đã cho những quốc gia đang gặp khó khăn và túng thiếu vay tiền, như là Ngân hàng Thế giới. Trong khi Mỹ theo đuổi TPP, Trung Quốc lại đưa ra chương trình “một vành đai, một con đường” của mình với một loạt các dự án cơ sở hạ tầng nhằm liên kết chặt chẽ hơn giữa nền kinh tế Trung Quốc với phần còn lại của Châu Á và Châu Âu. Như ông Been Steil, GĐ Kinh tế Quốc tế tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại New York cho biết: Các tổ chức như AIIB “sẽ cho Trung Quốc một tiếng nói lớn hơn nhiều, và chúng ta sẽ không có ảnh hưởng gì tới họ; và đây chính là vấn đề.”

Ít nhất ở một góc độ nào đó, Mỹ có lẽ phải tự trách bản thân mình về những hành động của Trung Quốc. Bắc Kinh đã yêu cầu hợp lý là cần cải tổ công tác quản trị IMF ​​để cho Trung Quốc có quyền kiểm soát tương xứng với tầm quan trọng của nó trong nền kinh tế toàn cầu. Nhưng điều này đã bị đình lại bởi tình hình chính trị nội bộ bất kham của Mỹ. Sự không sẵn sàng chia sẻ cho Trung Quốc một ví trí ở bàn tiệc quyền lực của Washington có thể đã làm cho các nhà lãnh đạo Trung Quốc cảm thấy rằng họ không được hoan nghênh trong bữa tiệc của Mỹ.

Liệu Trung Quốc có thể được đồng chọn tham gia vào trật tự của Mỹ? Có thể không có cách nào cả, để ngăn cản Bắc Kinh không thúc đẩy đồng NDT như một đối thủ của đồng đô la. Vị trí số 1 hiện nay của đồng USD làm cho của cải và tình hình kinh tế của Trung Quốc phụ thuộc vào chính sách của Mỹ, một tình thế mà Bắc Kinh rất muốn thay đổi. Trong tháng 3, Trung Quốc và Canada đã cho ra mắt Trung tâm Giao dịch NDT đầu tiên tại châu Mỹ. Đã có các Trung tâm như vậy tại London, Singapore và một số nơi khác.

Trung Quốc có một chặng đường rất dài trước khi nó thực sự có thể thách thức được trật tự tài chính hiện nay. AIIB, với vốn ban đầu là 50 tỷ USD, sẽ có một tác động nhỏ hơn rất nhiều so với WB, dự kiến ​​sẽ có 278 tỷ USD tính đến thời điểm AIIB thu nạp ngân quỹ của mình. Bên cạnh đó, cho vay quốc tế của Trung Quốc đã đặt Bắc Kinh vào thế bị rủi ro. Hàng chục tỷ đô la Trung Quốc cho Venezuela vay đã làm cho sự sụp đổ kinh tế của nước này thêm xấu đi. Chỉ có 2% thanh toán toàn cầu được thực hiện bằng NDT trong tháng 3/2015, theo thống kê của hệ thống thanh toán bù trừ Swift, so với 45% bằng USD.

Trước khi Trung Quốc thực sự có thể cạnh tranh với Mỹ như là người chỉ huy của nền tài chính toàn cầu, nước này có thể sẽ phải trải qua một cuộc cải biến triệt để về kinh tế, và có lẽ cả về chính trị. Đồng NDT chưa có tính chuyển đổi hoàn toàn, nước ngoài tiếp cận các tài sản của Trung Quốc bị hạn chế, và các dòng vốn chảy vào và chảy ra khỏi Trung Quốc bị kiểm soát.Quy trình ra các quyết định kinh tế của lãnh đạo Trung Quốc hiện đang bị khóa chặt trong một chiếc hộp đen. Nói một cách đơn giản là, đất nước này hiện tại vẫn chưa đáp ứng được những đòi hỏi của thế giới để trở thành một nhà lãnh đạo, và có lẽ còn lâu mới đáp ứng được.

Tuy nhiên, sự trỗi dậy ngày một tăng của quốc gia này là tất yếu. Ông Curtis Columbia nói: “Nỗ lực ngăn chặn không cho Trung Quốc giữ một vai trò lớn hơn trong hệ thống quốc tế nhất định sẽ thất bại”. Nếu Trung Quốc không được mời có một chỗ tại bàn tiệc quyền lực, thì họ đơn giản sẽ tự lấy một chỗ cho mình./.

Michael Schuman là chuyên gia về kinh tế, chính trị và lịch sử Châu Á và tác giả của cuốn sách “Khổng Tử: và Thế giới mà Ông đã tạo ra.” Bài viết được đăng trên trang “Bloomberg”.

 

 

Anh Thư (gt)