Ngày 29/9 này sẽ đánh dấu 40 năm bình thường hoá quan hệ ngoại giao giữa Trung Quốc và Nhật Bản, hai nước đã dành phần lớn thời gian của Thế kỷ 20 trong sự thù hận lẫn nhau, nếu không nói là chiến tranh. Lễ kỷ niệm này diễn ra khi quan hệ Trung Nhật đang ở điểm thấp trong bối cảnh có tranh chấp về một chuỗi đảo ở biển Đông Trung Quốc được gọi là Senkaku ở Nhật và Điếu ngư ở Trung Quốc. Những hòn đảo này không hơn là những mỏm đá không người, không có giá trị đặc biệt gì.Tuy nhiên các phe phái chủ nghĩa dân tộc ở cả hai nước đã sử dụng chúng để kích động các hận thù cũ; ở Trung Quốc, thậm chí chính phủ còn giúp tổ chức các cuộc biểu tình phản đối kế hoạch của Nhật mua và quốc hữu hoá các hòn đảo từ các chủ sở hữu tư nhân. Tuy nhiên, sự quyết đoán của Trung Quốc không chỉ hạn chế như vậy, mà họ đã tiến hành mở rộng và cải thiện lực lượng hải quân để giúp bảo vệ các lợi ích hàng hải cả mình; Nhật Bản, một quốc đảo hoàn toàn phụ thuộc vào các tuyến hàng hải, tất nhiên xem đây như là một mối đe doạ. Thúc đẩy bởi nhu cầu kinh tế và chính trị, mở rộng hoạt động quân sự của Trung Quốc có thể đã đánh thức Nhật Bản từ giấc ngủ hoà bình kể từ sau chiến tranh thế giới lần thứ II.

Sự căng thẳng hiện tại xung quanh các đảo tranh chấp bắt đầu vào tháng Tư. Trong một chuyến viếng thăm Mỹ, Thống đốc bang Tokyo Shintaro Ishihara, một nhà dân tộc chủ nghĩa cứng rắn với cuốn sách nổi tiếng viết năm 1989: Nhật Bản chỉ có thể nói không; Trong cuốn sách đó, ông đã mạnh mẽ ủng hộ cho một vai trò quốc tế mạnh mẽ hơn của Nhật và không gắn với lợi ích hay ảnh hưởng của Mỹ. Ông đã nói rằng chính quyền thành phố Tokyo đã lập kế hoạch để mua ba trong năm hòn đảo Senkaku/Điếu ngư từ các chủ sở hữu tư nhân Nhật. Bình luận của Ishihara đã không tạo ra sự căng thẳng vào thời điểm đó, nhưng những nỗ lực tiếp theo để gây quỹ và đẩy nhanh kế hoạch đã thu hút sự chú ý và cuối cùng là sự can thiệp của chính quyền Trung ương Nhật Bản. Những nỗ lực đó cũng đã làm cho Trung Quốc có được cách để đánh lạc hướng dư luận đối với sự bế tắc về chính trị và quân sự của Trung Quốc với Philippin liên quan đến việc kiểm soát các hòn đảo ở Trường Sa ở Biển Đông.

Trong nhiều thập kỷ, Tokyo và Bắc Kinh nói chung chấp hành một thoả thuận ngầm để giữ cho các tranh chấp tại quần đảo này yên tĩnh. Nhật Bản đồng ý không thực hiện bất kỳ một xây dựng mới hoặc để cho ai đặt chân lên trên các hòn đảo, Trung Quốc đồng ý trì hoãn mọi sự tuyên bố về chủ quyền đối với các đảo và không để cho tranh chấp ảnh hưởng đến quan hệ thương mại và chính trị. Mặc dù có những cãi cọ nhỏ thường xảy ra, thường được tiếp thêm bởi các vụ xô xát giữa lực lượng bảo vệ bờ biển Nhật và tàu đánh cá Trung Quốc hoặc các nhà hoạt động dân tộc Nhật hay Trung Quốc cố gắng đặt chân lên các đảo, nhưng những tranh chấp lãnh thổ âm ỉ này chỉ đóng một vai trò nhỏ trong quan hệ song phương.

Tuy nhiên, kế hoạch của Ishihara cho chính quyền thành phố Tokyo tiếp nhận các đảo và cuối cùng là xây dựng các đồn trú an ninh tại đó đã buộc chính phủ Nhật phải hành động. Đối mặt với áp lực chính trị trong nước để giành được các đảo của Nhật, chính phủ đã xác định rằng “quốc hữu hoá” các hòn đảo là sự lựa chọn ít tranh cãi nhất. Bằng cách kiểm soát việc xây dựng và các chuyến thăm đảo, chính phủ Trung ương sẽ thực hiện được các thoả thuận ngầm với Trung Quốc về quản lý đảo.

Trung Quốc nhìn thấy một cơ hội khi Nhật Bản quyết định quốc hữu hoá các hòn đảo để khiêu chiến. Ngay cả khi ở Nhật còn đang tranh cãi những gì phải làm thì Trung Quốc đã khuấy động tình cảm chống Nhật Bản và Bắc Kinh mặc nhiên ủng hộ hành động của một nhóm các nhà hoạt động Hồng Kông vào tháng Tám đi thuyền đến đảo và đặt chân lên đảo đang tranh chấp. Đồng thời, Bắc kinh ngăn không cho một tàu cá của Trung Quốc làm hành động tương tự với lý do Hồng Kông còn là khu vực bán tự trị, như vậy vẫn giữ được sự linh hoạt để đối phó với Nhật Bản.

Tất nhiên, lính bảo vệ bờ biển Nhật Bản đã bắt giữ các nhà hoạt động của Hồng Kông và tạm giữ tàu của họ, nhưng Tokyo cũng nhanh chóng thả họ để tránh căng thẳng leo thang. Chưa đầy một tháng sau khi Nhật Bản quyết định mua lại đảo từ tay tư nhân, các cuộc biểu tình chống Nhật đã lan rộng ra toàn Trung Quốc, ở nhiều nơi đã biến thành các cuộc bạo động, tàn phá và cướp bóc nhằm vào các tài sản và công ty Nhật. Mặc dù các cuộc biểu tình là sự đạo diễn của Trung Quốc nhưng chính quyền Trung Quốc đã để ý đến khi các cuộc biểu tình này không còn kiểm soát được. Trong khi tiếp tục sự hùng biện chống Nhật, các phương tiện truyền thông nhà nước Trung Quốc đã cảnh báo rằng niềm tự hào dân tộc không phải là cái cớ tiếp tay cho các hành động phá hoại.

Hiện nay Trung Quốc và Nhật Bản đang tiếp tục làm việc để giữ cho các tranh chấp trong vòng kiểm soát sau một tháng căng thẳng tăng cao. Trung Quốc đã chuyển sang làm trì hoãn thương mại với Nhật ở cấp địa phương với việc một số sản phẩm Nhật Bản đã mất nhiều thời gian để thông quan, trong khi Nhật Bản đã cử một Thứ trưởng Ngoại giao sang Trung Quốc để tiến hành thương lượng với Bắc Kinh. Các tàu hải giám của Trung Quốc tiếp tục xâm nhập vào khu vực xung quanh các đảo tranh chấp, thậm chí, hàng trăm, hàng ngàn tàu cá của Trung Quốc tụ tập xung quanh các đảo nhưng cả Nhật và Trung Quốc đều tỏ ra kiểm soát được các hành động của họ, cả hai đều công khai không nhượng bộ về lập trường lãnh thổ của mình nhưng cố gắng tìm cách để đạt được lợi thế chính trị mà không cho phép tình hình trở nên tồi tệ hơn….

Tranh chấp đảo đang xảy ra trong khi Trung Quốc và Nhật Bản, nền kinh tế lớn thứ hai và thứ ba thế giới, cả hai đều trải qua những cuộc khủng hoảng chính trị trong nước và phải đối mặt với con đường kinh tế không chắc chắn ở phía trước. Tuy nhiên tranh chấp cũng phản ánh vị trí rất khác nhau của hai nước trong lịch sử phát triển của họ và trong sự cân bằng quyền lực ở Đông Á.

Trung Quốc, một cường quốc đang trỗi dậy ở châu Á, đã có nhiều thập kỷ tăng trưởng kinh tế nhanh chóng, nhưng bây giờ phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng hệ thống mà Nhật đã trải qua trong những năm 90s và sau này là Hàn Quốc và các con hổ châu Á khác trong thập kỷ này. Trung Quốc đã đạt đến giới hạn tối đa mô hình kinh tế tăng trưởng nhờ vào nợ và đẩy mạnh xuất khẩu trong khi sự phát triển quân sự vẫn tiếp tục tăng trưởng nhanh. Quân đội Trung Quốc đang trở thành một lực lượng chiến đấu hiện đại hơn, có ảnh hưởng mạnh mẽ hơn trong chính sách đối ngoại và quyết đoán hơn về vai trò của mình tại khu vực. Ngày 23/9 vừa qua, Hải quân Trung Quốc đã tiếp nhận chiếc tàu sân bay đầu tiên và chiếc tàu này được coi là một biểu tượng của sự mở rộng quân sự của Trung Quốc. Trong khi Trung Quốc coi chiếc tàu sân bay này chỉ là một công cụ để thực hiện lợi ích của mình ở khu vực và có thể lâu dài trên toàn cầu như Mỹ sử dụng hạm đội sân bay của mình. Tuy nhiên, bây giờ, Trung Quốc chỉ có một chiếc và việc có một hạm đội tàu sân bay và các hoạt động với không quân còn là một điều còn mới với Trung Quốc. Có thể việc chỉ có một tàu sân bay sẽ tạo ra nhiều hạn chế hơn là cơ hội đối với Trung Quốc và càng làm cho các nước láng giềng lo lắng và phản ứng hơn.

Ngược lại, Nhật Bản đang trải qua hai thập kỷ kinh tế tồi tệ với việc trì trệ nói chung về tăng trưởng. Tuy nhiên, Trung Quốc cũng phải mất hai thập kỷ phát triển kinh tế ở mức hai con số mới có thể bắt kịp Nhật Bản. Tuy bị trì trệ nhưng nền kinh tế Nhật Bản vẫn còn nhiều tiềm năng. Vấn đề chính của Nhật là sự thiếu năng động của nền kinh tế, mối quan tâm này bắt đầu được thể hiện trong nền chính trị Nhật Bản, mà các lực lượng mới đang trỗi dậy thách thức tính nguyên trạng của nền chính trị hiện nay. Năm 2009, Đảng Dân chủ Tự do bị mất quyền lực về phe đối lập Đảng Dân chủ Nhật Bản và cả hai Đảng chính này đang phải đương đầu với những thách thức từ các ứng cử viên độc lập, tự do mới và các đảng khu vực mới nổi, những đảng này chủ trương đi theo chủ nghĩa dân tộc và kêu gọi một chính sách đối ngoại chủ động hơn.

Ngay cả trước khi có sự xuất hiện của các Đảng khu vực, Nhật đã bắt đầu từ từ chuyển động nhưng không thể vượt ra khỏi những hạn chế quân sự của nó sau chiến tranh thế giới II. Với sức mạnh quân sự Trung Quốc ngày càng tăng, chương trình vũ khí hạt nhân của Bắc Triều Tiên và thậm chí cả sự bành trướng quân sự nhanh của Hàn Quốc, Nhật đã theo dõi một cách thận trọng ứng phó và bắt đầu có hành động đối với các mối đe doạ tiềm tàng về hàng hải ngày càng tăng. Mỹ, một phần muốn các đồng minh của mình chia sẻ gánh nặng về an ninh đã thúc giục Nhật phải có vai trò tích cực hơn trong vấn đề an ninh khu vực và thế giới cho phù hợp với ảnh hưởng kinh tế của nó. Trong khi Trung Quốc đang vật lộn với vai trò của giới quân sự trong việc hoạch định chính sách đối ngoại thì ở Nhật giới quân sự lại đang từ từ xuất hiện trở thành công cụ cho quan hệ quốc tế của nó.

Hai thập kỷ tăng trưởng nhanh của kinh tế Trung Quốc đã đạt tới mức giới hạn của nó nhưng với một tầm cỡ dân số lớn khủng khiếp và thiếu tiến bộ trong việc chuyển đổi sang mô hình kinh tế dựa vào tiêu thụ, còn lâu Bắc kinh mới có thể đạt được kiểu phân phối công bằng giữa nguồn tài nguyên và lợi ích. Điều này làm cho các nhà lãnh đạo Trung Quốc phải đối mặt với gia tăng căng thẳng xã hội mà không thể sử dụng được nguồn tài nguyên của mình. Nhật Bản sau hai thập kỷ chấp nhận duy trì ổn định xã hội dù chịu tổn thất về cơ cấu về kinh tế, thì bây giờ đã ở mức không thể chịu đựng được nữa với hệ thống quan liêu mà người ta quen gọi là trì trệ. Cả hai nước đang chứng kiến sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc. Với việc Mỹ chuyển hướng chiến lược về khu vực Châu Á-Thái Bình Dương, Bắc kinh lo ngại rằng một Nhật Bản phục hồi sẽ có thể hỗ trợ Mỹ kiềm chế Trung Quốc tương tự như chiến lược kiềm chế Trung Quốc ở thời kỳ chiến tranh lạnh.

Lợi ích bao trùm của Mỹ là duy trì một sự cân bằng giữa hai cường quốc chủ chốt ở châu Á tới mức là không một cường quốc nào thách thức bá chủ của Mỹ ở Thái Bình Dương. Trong chiến tranh thế giới thứ II, việc này đã đưa tới việc Mỹ ủng hộ Trung Quốc chống lại một nước Nhật Bản đế quốc. Vai trò hiện nay của Mỹ ủng hộ một Nhật Bản trỗi dậy về quân sự là để chống lại sức mạnh ngày càng tăng của Trung Quốc. Trong khi Trung Quốc đang còn trong vòng xoáy của kinh tế, một vòng xoáy có thể sẽ tạo ra những thay đổi về chính trị kinh tế nội bộ của Trung Quốc thì không khó khăn gì để hình dung rằng cũng sẽ có sự cân bằng mới về địa chính trị giữa Trung Quốc và Nhật Bản và sự thay đổi mới về địa chính trị cũng sẽ cho thấy vai trò mới của Mỹ ở khu vực này./.

Theo Stratfor (ngày 29/9)

Mỹ Anh (gt)