Thực tế là khi người ta giàu lên, người ta sẽ có nhiều thứ hơn để mất; khi người ta có nhiều thứ hơn để mất, người ta phải chi tiêu nhiều hơn để giữ những kết quả đạt được. Tuy nhiên, việc quân sự hóa mạnh mẽ như hiện nay sẽ dẫn đến những người láng giềng lo sợ về chủ nghĩa bành trướng của cường quốc hùng mạnh. Theo đó, việc Trung Quốc tăng cường mở rộng vị trí chiến lược trên Biển Đông đã gây căng thẳng và tranh chấp với một số nước ASEAN có tuyên bố chủ quyền. Cả khối ASEAN đã tham gia vào tranh chấp này, không phải với tư cách là một bên tuyên bố chủ quyền mà với tư cách một hiệp hội ủng hộ tự do hàng hải và hàng không và việc sử dụng hợp pháp các vùng biển và thương mại hợp pháp không bị cản trở trên biển. Trên thực tế, những mục tiêu này không chỉ của ASEAN mà còn phản ánh các nguyên tắc luật pháp quốc tế đã được công nhận và Công ước Luật Biển Liên Hợp Quốc năm 1982. ASEAN mong muốn Trung Quốc hành xử phù hợp với luật pháp quốc tế. Thế nhưng, Trung Quốc lại vừa triển khai hệ thống tên lửa tiên tiến đến một quần đảo đang tranh chấp trên Biển Đông.

- Trong bối cảnh đó, Tuyên bố Sunnylands có hai điểm đáng chú ý:

Thứ nhất, ASEAN và Mỹ hoàn toàn ủng hộ các nguyên tắc luật pháp quốc tế quy định quy tắc ứng xử giữa các quốc gia tại khu vực Biển Đông. Trách nhiệm và sự lựa chọn giờ đây thuộc về Trung Quốc; nếu Trung Quốc lựa chọn việc tuyên bố chủ quyền phù hợp với luật pháp quốc tế, họ sẽ được cả ASEAN và Mỹ ủng hộ. Nếu Trung Quốc tiếp tục tuyên bố chủ quyền theo lối dân tộc chủ nghĩa, điều đó sẽ càng gia tăng bất đồng giữa Trung Quốc với ASEAN và Mỹ.

Thứ hai, Tuyên bố Sunnylands không đòi hỏi gì nhiều hơn ngoài việc yêu cầu Trung Quốc phải hành xử có trách nhiệm. Tuyên bố này không phải để tiến tới việc lập một liên minh chống lại Trung Quốc, trong đó có sự tham gia của ASEAN và Mỹ. Có thể một ngày nào đó, một liên minh như vậy sẽ được hình thành để ngăn chặn Trung Quốc và từng nước ASEAN sẽ phải quyết định có tham gia hay không; đến lúc đó sẽ là thảm kịch cho ASEAN.

Cấp cao Sunnylands vừa qua là cơ hội để ASEAN và Mỹ thảo luận về chiến lược liên quan đến Trung Quốc, không phải để chống lại Trung Quốc. Đây là sự phân biệt quan trọng vì đã đến lúc phải nhắc lại thực tế rằng quan hệ giữa Đông Nam Á với Mỹ không phải là trò chơi có kết quả bằng không. Trung Quốc là một phần trong tổng thể các mối quan hệ bởi vì ASEAN không thể bỏ qua Trung Quốc trong quan hệ với Mỹ, cũng như Trung Quốc không thể bỏ qua Nhật Bản, Hàn Quốc và ASEAN trong quan hệ với Mỹ.

Một vấn đề cấp thiết khác là khủng bố. Tuyên bố Sunnylands nhấn mạnh ASEAN và Mỹ cần có quyết tâm mạnh mẽ thúc đẩy hợp tác giải quyết các vấn đề toàn cầu như khủng bố và bạo lực cực đoan. Đây chính là vấn đề cấp thiết đòi hỏi hành động ngay, không có lựa chọn. Cái gọi là mối đe dọa từ Trung Quốc xuất hiện trong suy nghĩ nhiều người, nhưng về bản chất không có điều gì liên quan đến Trung Quốc trong mối đe dọa giả tưởng đó. Các quốc gia hoạch định và tái hoạch định chính sách đối ngoại. Và Trung Quốc cũng vậy. Ngược lại, khủng bố chính là mối đe dọa đối với các nguyên tắc cơ bản quy định ứng xử trong quan hệ giữa các quốc gia khác nhau về ý thức hệ, thể chế chính trị, kinh tế, xã hội chung sống cùng nhau. Là hai thực thể đa dân tộc, ASEAN và Mỹ cần cùng nhau trong cuộc chiến chống khủng bố.

Thế nhưng, tương lai quan hệ ASEAN và Mỹ sẽ vượt xa khỏi mối quan hệ trước mắt với Trung Quốc và thậm chí cuộc chiến chống khủng bố. Những sự lựa chọn về hợp tác kinh tế giữa Mỹ và ASEAN sẽ là nền tảng cho hợp tác an ninh. Tuyên bố Sunnylands ủng hộ các chính sách phát triển kinh tế năng động, cởi mở và cạnh tranh. Qua Tuyên bố này, Mỹ muốn cho thấy rằng nước này sẽ tiếp tục giữ vị trí cường quốc kinh tế hàng đầu, thiết lập các luật lệ kinh tế toàn cầu với vai trò lãnh đạo cạnh tranh toàn cầu. Điều đó thể hiện qua Hiệp định Đối tác Kinh tế Xuyên Thái Bình Dương (TPP). Điều này sẽ không ảnh hưởng đến việc triển khai những sáng kiến của Trung Quốc như Ngân hàng Đầu tư Cơ sở Hạ tầng châu Á, gắn kết khu vực Đông Nam Á với Đông Bắc Á. Tuy nhiên, phép thử đối với ASEAN ở đây chính là việc khu vực này hội nhập thế nào với nền kinh tế thế giới, chứ không phải là một mảnh vỡ của bức tranh toàn cầu.

Cấp cao Sunnylands đã cho thấy con đường đi lên phía trước; tuyên bố rằng Mỹ sẽ tiếp tục hiện diện tại Đông Nam Á, không chỉ với tư cách siêu cường duy nhất mà còn là siêu cường không thể thiếu; ASEAN sẽ cùng Mỹ phấn đấu đạt được những mục tiêu đề ra như mong muốn.

John Riady là biên tập viên của tờ Jakarta Globe, thành viên Hội đồng Nghị sự Toàn cầu Diễn đàn Kinh tế Thế giới về Đông Nam Á. Bài viết được đăng trên The Straits Times.

Văn Cường (gt)