Việc Trung Quốc tuyên bố thành lập thành phố Tam Sa bao gồm hai quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa của Việt Nam và bãi ngầm Macclesfield cho thấy tranh chấp chủ quyền trên hai quần đảo này là một cuộc tranh chấp quyết liệt. Ngày 2/7/1976 là ngày hai miền Nam , Bắc Việt Nam thống nhất thành một nước. Bài viết này phân tích tính pháp lý của nước Việt Nam thống nhất và sự hệ trọng của nó đối với cuộc tranh chấp quyết liệt này. Khi trả lời câu hỏi nước Việt Nam là gì, chúng ta sẽ nghĩ về nó dưới nhiều phương diện khác nhau. 

Về phương diện lịch sử, văn hóa, dân tộc, có thể cho rằng đất nước Việt Nam bắt đầu từ thời các Vua Hùng, đi qua các thời kỳ An Dương Vương, Hai Bà Trưng, Bà Triệu v.v., các triều đại sau đó, qua giai đoạn cận đại cho đến tận ngày nay. Phương diện này xem những lần chia cắt đất nước chỉ là nhất thời và nhấn mạnh đến kết quả là đất nước hiện tại là thống nhất. 

Trên phương diện chính trị, có quan điểm cho rằng quốc gia ngày nay có tên Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (CHXHCNVN) chính là quốc gia ra đời ngày 2/9/1945 khi Việt Minh tuyên bố Việt Nam là một nước độc lập với tên Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (VNDCCH). Tiếp theo, quan điểm này có thể cho rằng: Từ đó đến nay, từ Bắc tới Nam luôn luôn chỉ có duy nhất một quốc gia Việt Nam, hoặc sau Hiệp định Giơnevơ, VNDCCH trở thành một quốc gia miền Bắc vĩ tuyến 17, nhưng tới 30/4/1975 thì bao gồm cả miền Nam, và sau đó đổi tên thành CHXHCNVN. Tuy nhiên, về phương diện pháp lý, có thể cho rằng CHXHCNVN hiện tại được cấu thành từ hai quốc gia có tên VNDCCH và Cộng hòa Miền Nam Việt Nam (CHMNVN), trước đó có tên Việt Nam Cộng hòa (VNCH). Quan điểm này dựa trên luật quốc tế và sự công nhận của cộng đồng quốc tế, và tách rời khỏi những yếu tố tình cảm, ý thức hệ và các mục đích chính trị. Cách nhìn pháp lý này bị né tránh vì nó liên quan nhiều đến hình thức, thủ tục và pháp lý khô khan, và vì trên thực tế vai trò của nó có vẻ đã là hạn chế trong ứng xử chính trị giữa người Việt với nhau. Tuy nhiên, cách tiếp cận này có vai trò quan trọng trong việc đối ngoại, đặc biệt là trong việc CHXHCNVN quyết định tiếp nối thế nào đối với những nghĩa vụ và quyền lợi của hai quốc gia trước, bao gồm Hoàng Sa, Trường Sa. 

Phương diện luật quốc tế và Hoàng Sa, Trường Sa, để ủng hộ cho lập luận của mình về Hoàng Sa, Trường Sa, Việt Nam phải luôn luôn có nhận định chính xác, phải luôn luôn khẳng định lập trường một cách rõ ràng, nhất quán về “nước CHXHCNVN là gì” trên phương diện này. Lý do cho nhu cầu này là trong cuộc tranh biện pháp lý và tranh thủ sự ủng hộ của dư luận về Hoàng Sa, Trường Sa, lập luận “hóc búa” nhất của Trung Quốc có thể được mổ xẻ thành những luận điểm sau: 

- Chính phủ VNDCCH luôn luôn cho rằng mình là chính phủ hợp pháp duy nhất cho toàn bộ Việt Nam . Vì thế, những tuyên bố và hành động của chính phủ VNCH để duy trì chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa bị bỏ qua. 

- VNDCCH đã công nhận chủ quyền của Trung Quốc trên hai quần đảo này. 

- CHXHCNVN chỉ là VNDCCH đổi tên, cho nên CHXHCNVN vừa bị ràng buộc bởi sự công nhận của VNDCHH, vừa không được thừa kế danh nghĩa chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa từ VNCH, một chính thể mà VNDCCH cho là bất hợp pháp. 

- Vì vậy, CHXHCNVN không còn cơ sở pháp lý để tranh chấp chủ quyền trên hai quần đảo này với Trung Quốc. Nhưng lập luận của Trung Quốc là cố tình diễn giải sai luật quốc tế sao cho có lợi cho họ. Căn cứ vào luật quốc tế, lập luận sau là chuẩn xác hơn: 

- Trên phương diện luật quốc tế, cho đến năm 1976, hai bên vĩ tuyến 17 là hai quốc gia khác biệt với nhau. Quốc gia phía Bắc có tên VNDCCH và không có chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa. Quốc gia phía Nam, trước 30/4/1975 có tên VNCH, sau đó có tên Cộng hòa miền Nam Việt Nam (CHMNVN), có chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa. Vì vậy, các tuyên bố hay sự im lặng của VNDCCH không ảnh hưởng gì đến chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa của VNCH/CHMNVN. 

- Khi Chính phủ VNCH sụp đổ ngày 30/4/1975 và Chính phủ CHMNVN lên thay thế và đổi tên “VNCH” thành “CHMNVN” thì đó chỉ là một sự thay đổi chính phủ và đổi tên của quốc gia phía Nam vĩ tuyến 17. Quốc gia với tên CHMNVN sau 30/4/1975 chính là quốc gia với tên VNCH trước đó, và mặc nhiên có đầy đủ chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa. 

- Sau quá trình pháp lý để thống nhất từ 25/4/1976 đến 2/7/1976, CHMNVN (trước đó có tên VNCH) và VNDCCH thống nhất thành một quốc gia và ngày 2/7/1976 đổi tên thành CHXHCNVN. 

- CHXHCNVN có quyền thừa kế chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa từ VNCH/CHMNVN. 

- Trên lý thuyết, giả sử như VNDCCH đã từng tạo ra nghĩa vụ ràng buộc nào đó cho bản thân mình, dù dĩ nhiên không phải cho VNCH/CHMNVN, thì CHXHCNVN sẽ phải thừa kế nghĩa vụ đó. Trên thực tế, các tuyên bố của VNDCCH không hội tụ các điều kiện của nguyên tắc estoppel (một quốc gia không có quyền nói hoặc hành động ngược lại với những gì mình đã nói hoặc hành động trước kia) cho nên các tuyên bố đó không tạo ra nghĩa vụ ràng buộc gì cho VNDCCH, và CHXHCNVN có quyền chọn chỉ thừa kế danh nghĩa chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa từ VNCH/CHMNVN. 

- Vì vậy, nước Việt Nam ngày nay hoàn toàn có chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa. 

Trước 1976: Có hai quốc gia 

Vấn đề ở đây là nếu chính phủ VNCH không phải là đại diện của một quốc gia thì những tuyên bố và hành động của chính phủ đó để duy trì chủ quyền sẽ không có giá trị. Theo luật quốc tế, để là một quốc gia, cần có (i) lãnh thổ, (ii) dân cư, (iii) chính phủ, và (iv) khả năng có quan hệ ngoại giao với các quốc gia khác. Phần lớn các nhà luật học viết về tính quốc gia trong trường hợp Việt Nam đều cho rằng VNDCCH và VNCH/CHMNVN là hai quốc gia. Tuy Hiệp định Giơnevơ 1954 chỉ chia Việt Nam thành hai vùng tập kết với ranh giới là vĩ tuyến 17, nhưng do các yếu tố thực tế, có thể cho rằng bắt đầu từ một thời điểm nào đó sau Hiệp định, ở Việt Nam có hai quốc gia: quốc gia phía Bắc với tên VNDCCH, và quốc gia phía Nam với tên VNCH. Ranh giới vĩ tuyến 17 trong Hiệp định Giơnevơ 1954 đã trở thành biên giới trên thực tế giữa hai quốc gia. Mỗi quốc gia có lãnh thổ, nhân dân, chính phủ và quân đội riêng và đều được công nhận bởi nhiều quốc gia khác trên thế giới. Tới năm 1966, VNCH cũng có tư cách quan sát viên thường trực tại LHQ. Trong một số nghị quyết của LHQ vào năm 1973 cũng đã chỉ rõ VNDCCH là một quốc gia. Khi Chính phủ Cách mạng Lâm thời CHMNVN ra đời năm 1969, Chính phủ VNDCCH công nhận đó là đại diện hợp pháp của quốc gia phía Nam . Trung Quốc cũng công nhận Chính phủ Cách mạng Lâm thời là đại diện hợp pháp của miền Nam . Như vậy, không nước nào, kể cả Trung Quốc, và không ai có thể nói rằng chính phủ VNDCCH là chính phủ hợp pháp duy nhất cho toàn bộ Việt Nam . Sau 30/4/1975, khi Chính phủ Cách mạng Lâm thời CHMNVN thay thế chính phủ VNCH, tư cách pháp lý của hai quốc gia ở hai bên vĩ tuyến 17 được củng cố thêm bởi một số thực tế ngoại giao, thí dụ như: 

- Tháng 10/1975, Bộ trưởng Ngoại giao Ôxtrâylia viết có ít nhất 75 nước công nhận cả hai chính phủ VNDCCH và CHMNVN như hai chính phủ của hai quốc gia độc lập. Trong số 75 nước đó bao gồm cả Trung Quốc, và những nước không thuộc khối XHCN như Thụy Điển, Ấn Độ, Ôxtrâylia, Nhật, Anh, Pháp, Bỉ, Canađa, Đan Mạch, Bồ Đào Nha, Italia, Áo, Inđonêxia và Malaixia. 

- Hai quốc gia VNDCCH và CHMNVN đã tham gia hai tổ chức là Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Tổ chức khí tượng thế giới (WMO) với tư cách là những thành viên độc lập. Cả hai đều có tư cách quan sát viên thường trực riêng biệt ở LHQ. Các văn kiện chính thức của VNDCCH và CHMNVN cũng ghi nhận đó là hai Nhà nước và hai Chính phủ khác biệt. Như vậy, rõ ràng VNDCCH và VNCH/CHMNVN là hai quốc gia khác biệt. Vì thế, VNCH/CHMNVN có thẩm quyền trong việc duy trì chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa. VNDCCH là bên thứ ba trong tranh chấp và các tuyên bố hay sự im lặng của VNDCCH không ảnh hưởng gì đến chủ quyền đối với Hoàng Sa, Trường Sa của VNCH/CHMNVN. 

Sau 1976: Quốc gia thừa kế được công nhận 

Vấn đề ở đây là nếu cho rằng CHXHCNVN là quốc gia phía Bắc vĩ tuyến 17 thụ đắc lãnh thổ của quốc gia phía Nam bằng bạo lực ngày 30/4/1975 thì, với Nghị quyết 2734 (XXV) của LHQ cấm thụ đắc lãnh thổ của quốc gia khác bằng bạo lực, CHXHCNVN sẽ không có chủ quyền hợp pháp với bất cứ vùng lãnh thổ nào phía Nam vĩ tuyến 17, bao gồm cả Hoàng Sa, Trường Sa. Với quan điểm sai lầm đó thì sau ngày 30/4/1975 tính pháp lý của quốc gia VNCH không còn tồn tại, trong khi CHXHCNVN không được thừa kế chủ quyền, cho nên Hoàng Sa, Trường Sa đã thuộc về một trong những quốc khác đã đòi chủ quyền trước đó. Và với quan điểm sai lầm đó thì không có chính phủ Việt Nam nào trong tương lai, không có quốc gia Việt nào trong tương lai sẽ có chủ quyền đối với hai quần đảo này - trừ khi các quốc gia kia từ bỏ tuyên bố của họ. Vì mỗi chính phủ CHMNVN và chính phủ VNDCCH đều được cộng đồng thế giới công nhận là đại diện hợp pháp của một quốc gia, quyết định của hai chính phủ đó để thống nhất hai quốc gia CHMNVN (vốn được đổi tên từ VNCH) và VNDCCH, qua quá trình pháp lý từ 25/4/1976 đến 2/7/1976, bắt đầu bằng cuộc tổng tuyển cử toàn quốc để bầu ra Quốc hội thống nhất, dẫn đến (a) một quốc gia thống nhất được cộng đồng thế giới công nhận và (b) một chính phủ được công nhận là đại diện cho quốc gia đó. Trên thực tế, sự tồn tại của quốc gia thống nhất đó, và thẩm quyền của chính phủ đó trên toàn bộ lãnh thổ, đã không bị LHQ hay quốc gia nào lên tiếng phản đối. Một năm sau, năm 1977, quốc gia thống nhất, CHXHCNVN, được chấp nhận tham gia LHQ, với chính phủ CHXHCNVN được công nhận là đại diện cho quốc gia đó. Vì thế, trên phương diện luật quốc tế, CHXHCNVN, là quốc gia thừa kế không bị phản đối của hai quốc gia trước, mặc nhiên thừa kế tất cả các vùng lãnh thổ thuộc chủ quyền VNCH/CHMNVN. Trên thực tế, CHXHCNVN cũng tiếp tục kế thừa vai trò của VNCH/CHMNVN trong các hiệp định và các tổ chức quốc tế như WHO, WMO, Tổ chức lao động quốc tế (ILO), Liên minh viễn thông quốc tế (ITU), Liên minh bưu chính quốc tế (UPU), UNESCO hoặc IAEA, IMF. Và CHXHCNVN cũng mặc nhiên thừa kế các yêu sách chủ quyền và thềm lục địa của VNCH/CHMNVN trong các tranh chấp với Campuchia, Thái Lan, Malaixia và Inđônêxia. Tương tự, CHXHCNVN mặc nhiên thừa kế Hoàng Sa, Trường Sa từ VNCH/CHMNVN. 

Không nên nhập nhằng các phương diện 

Việc công nhận trên phương diện luật quốc tế về sự cấu thành của CHXHCNVN, theo đó quốc gia này là sự thống nhất của hai quốc gia trước, VNDCCH và VNCH/CHMNVN, sẽ là nền tảng cần thiết cho việc phản biện lập luận của Trung Quốc về Hoàng Sa, Trường Sa. Thế nhưng trên thực tế đã tồn tại một sự nhập nhằng giữa quan điểm trong phạm trù luật quốc tế và các quan điểm khác nhau trong phạm trù chính trị. Sự nhập nhằng đó, cộng với sự mâu thuẫn có thể có giữa quan điểm pháp lý và một số quan điểm chính trị nào đó, có thể sẽ dẫn tới những phát biểu, tuyên bố và hành động trái ngược nhau về tính pháp lý của quốc gia CHXHCNVN. Điều đó làm xói mòn vị trí pháp lý “CHXHCNVN là do hai quốc gia khác biệt thống nhất lại” và sẽ thiệt hại cho Việt Nam trong cuộc tranh biện pháp lý và tranh thủ sự ủng hộ của dư luận quốc tế về Hoàng Sa, Trường Sa. VNDCCH, VNCH và CHMNVN là quá khứ. Cuộc chiến tranh trước 30/4/1975 cũng là quá khứ. Nước Việt Nam thống nhất và sự vẹn toàn lãnh thổ, bao gồm Hoàng Sa, Trường Sa, Biển Đông, là hiện tại và tương lai. Sự vẹn toàn lãnh thổ, bao gồm Hoàng Sa, Trường Sa, Biển Đông, phải được dân tộc Việt Nam cho là ưu tiên./.

Thùy Anh(gt)