Muốn hiểu được chính sách ngoại giao của Trung Quốc, ta cần phải hiểu được nền chính trị của đất nước này. Ngoại giao là một phần mở rộng của chính trị đối nội; vì vậy nếu hiểu sai những tính toán của Đảng Cộng sản Trung Quốc sẽ dẫn đến nguy cơ diễn giải sai lệch chính sách đối ngoại của Trung Quốc. Điều này đặc biệt đúng ở hiện tại, khi mối liên hệ qua lại giữa công tác đối nội và đối ngoại của Trung Quốc được tăng cường mạnh mẽ kể từ khi ông Tập Cận Bình lên nắm quyền. 

Điển hình như việc Bắc Kinh thiết lập Vùng nhận dạng phòng không (ADIZ) ở Biển Hoa Đông vào tháng 11/2013, vài ngày sau Hội nghị Trung ương 3 của Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc khóa 18. Kỳ họp quan trọng này đã đưa ra quyết định thành lập hai cơ quan mới: Tiểu ban chỉ đạo Trung ương về thúc đẩy cải cách sâu sắc toàn diện và Ủy ban An ninh Quốc gia. Quyết định trên có thể là bước mở đầu để thiết lập ADIZ. 

Khó có thể bàn luận về chính sách đối ngoại của Trung Quốc mà không cân nhắc đến tình hình chính trị trong nước; và ta cũng không thể nói về chính trị trong nước mà bỏ qua nhân tố Tập Cận Bình. Ở bên ngoài, ông Tập Cận Bình là chủ đề bàn tán không ngớt. Trong bài viết này, tác giả sẽ cố gắng giải đáp năm câu hỏi lớn về chính trị đối nội của Trung Quốc, dựa trên những kinh nghiệm có được từ nghề làm báo cũng như qua quá trình quan sát lâu dài về sự phát triển của nước này. 

Câu hỏi thứ nhất: Tập Cận Bình và Lý Khắc Cường là đối thủ hay đối tác? 

Khởi nguồn của vấn đề này là bởi nhiều người nhận thấy một thực tế rằng so với các thông tin tuyên truyền ồ ạt về Tập Cận Bình tại Trung Quốc, thì Lý Khắc Cường nhận được ít sự chú ý hơn. Điều này càng rõ nét hơn khi so sánh với Ôn Gia Bảo, người tiền nhiệm của Lý Khắc Cường, nhân vật từng được truyền thông vô cùng yêu mến. 
Thủ tướng đầu tiên của Trung Quốc Chu Ân Lai là một người nổi tiếng, thậm chí nhà lãnh đạo này còn được biết tới nhiều hơn cả cố Chủ tịch Mao Trạch Đông. Cũng chính vì thế, kể từ thời Chu Ân Lai, cụm từ “thủ tướng” bắt đầu mang ý nghĩa đặc biệt ở Trung Quốc. Phần lớn mọi người dân đều hi vọng thủ tướng đương nhiệm có năng lực, sức lôi cuốn và tính kiên quyết của Chu Ân Lai. Điều này vô hình đã tạo áp lực lớn lên giới lãnh đạo cấp cao Trung Quốc. 

Giống như nhiều nhà quan sát khác, tác giả từng cho rằng có một sự cạnh tranh âm thầm hay thậm chí là một “cuộc chiến truyền thông” giữa Chủ tịch Tập Cận Bình và Thủ tướng Lý Khắc Cường. Tác giả thấy mơ hồ trước những câu chuyện do truyền thông thêu dệt. Song, tác giả nhận ra rằng Tập Cận Bình và Lý Khắc Cường về cơ bản chính là đối tác của nhau, họ có thiện chí hợp tác vượt lên trên những bất đồng giữa đôi bên. 
Sau khi Chủ tịch Tập Cận Bình lên nhậm chức, Đảng Cộng sản Trung Quốc đã tăng cường nỗ lực “điều hành quốc gia thông qua các tiểu ban chỉ đạo”, thành lập các cơ quan quan trọng như Tiểu ban chỉ đạo Trung ương về Thông tin hóa và An ninh mạng, và Tiểu ban chỉ đạo Cải cách Quân sự, bên cạnh Tiểu ban chỉ đạo Trung ương về thúc đẩy cải cách sâu sắc toàn diện và Ủy ban An ninh Quốc gia Trung Quốc đã được đề cập ở trên. Lý Khắc Cường là người điều hành thứ hai trong hầu hết các ban chỉ đạo này – một ngoại lệ đáng lưu ý là gồm cả các tiểu ban chỉ đạo liên quan đến quân đội. Quyền hạn của ông Lý Khắc Cường không những không bị hạn chế, mà dường như còn vượt ra ngoài lĩnh vực kinh tế vốn do thủ tướng điều hành. Điều đó cho thấy Tập Cận Bình và Lý Khắc Cường cùng chia sẻ một sự hiểu biết ngầm, không chỉ trong vấn đề cải cách và kinh tế mà trong hầu hết tất cả các lĩnh vực. 

Tại Hội thảo Internet toàn cầu lần thứ nhất được tổ chức ở Trung Quốc gần đây, ông Lý Khắc Cường đã phát biểu thay mặt Chủ tịch Tập Cận Bình khi đó đang công du nước ngoài. Điều này khẳng định vị thế thứ hai của Lý Khắc Cường tại Tiểu ban chỉ đạo Trung ương về Thông tin hóa và An ninh mạng. Bên cạnh đó, mới đây ông Lý Khắc Cường còn đón tiếp Bộ trưởng Quốc phòng Nga Sergei Shoigu khi Tập Cận Bình không có mặt ở Bắc Kinh. 

Vậy phải giải thích sự khác biệt trong mức độ chú ý của truyền thông ra sao? Theo lời một quan chức chính phủ Trung Quốc, giới lãnh đạo nước này đã nhất trí rằng việc làm nổi bật quyền uy của Chủ tịch Tập Cận Bình là cần thiết, nhằm đáp lại mong muốn của người dân về một “vị anh hùng” có thể giải quyết các vấn đề khó khăn mà Trung Quốc phải đối mặt khi thực hiện công cuộc cải cách và chống tham nhũng. Ngoài ra, tác giả cho rằng Lý Khắc Cường có thể đơn giản là một người có tính cách khiêm nhường hơn người tiền nhiệm Ôn Gia Bảo, cũng giống như Hồ Cẩm Đào, người có phong cách ít nổi bật hơn người kế nhiệm Tập Cận Bình. 

Câu hỏi thứ hai: Ai là cố vấn tin cậy nhất của Tập Cận Bình? 

Câu trả lời cho câu hỏi này thường chỉ là phỏng đoán. Một số khả năng gồm có: Lý Hi, bạn cùng học của Tập Cận Bình và hiện đang là Chủ tịch tỉnh Liêu Ninh; Đinh Tiết Tường, thư ký của Chủ tịch Tập Cận Bình đồng thời là Phó chánh Văn phòng Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc; hay Vương Hộ Ninh, người đứng đầu Văn phòng Nghiên cứu Chính sách Trung ương. Mỗi người đều thỏa mãn những yêu cầu cần thiết để trở thành người đáng tin cậy bên cạnh Tập Cận Bình. 

Tuy nhiên, gần đây Tập Cận Bình vừa công bố các biện pháp quan trọng liên quan đến các vấn đề như chống tham nhũng, tuyên huấn, vũ trang và an ninh. Công bố này bổ sung một vài gợi ý để phán đoán những người thân tín của Chủ tịch Tập Cận Bình. Theo quan điểm của tác giả Mục Xuân Sơn, các đồng chí của Tập Cận Bình bao gồm Vương Kỳ Sơn, Bí thư Ủy ban Kiểm tra Kỷ luật Trung ương; Lỗ Vĩ, người chỉ đạo Văn phòng của Tiểu ban chỉ đạo Trung ương về Thông tin hóa và An ninh mạng; Tướng Lưu Nguyên và Lật Chiến Thư, Chánh Văn phòng Ủy ban Trung ương (cũng là người chịu trách nhiệm về hoạt động của Ủy ban An ninh Quốc gia Trung Quốc). 
Có thể nói vai trò của Vương Kỳ Sơn là quá rõ ràng. Nếu không có nhân vật này, các chiến dịch chống tham nhũng ở Trung Quốc sẽ “phá sản”, và công chúng không dành nhiều kỳ vọng cho ông Tập Cận Bình đến vậy. Trong khi đó Lỗ Vĩ là một người điều hành ít nổi bật, trẻ tuổi và có năng lực. Ông từng làm việc nhiều năm ở Tân Hoa Xã và sau này đảm nhiệm công tác tuyên truyền tại Bắc Kinh. Gần đây, ông Lỗ Vĩ nắm quyền điều hành mạng Internet của toàn Trung Quốc. Dưới sự điều hành của nhân vật này, hình ảnh của Tập Cận Bình đã được phác họa thành “người của công chúng” trên mạng Internet. Và những “Tiếng nói lớn” (ám chỉ những người bất đồng chính kiến có ảnh hưởng nhất trên mạng xã hội Trung Quốc) đã buộc phải im lặng, và đây chính là điều chính phủ cần. Có rất nhiều lý do để tin rằng Lỗ Vĩ giành được sự đánh giá cao của Chủ tịch Tập Cận Bình. 

Đối với Lưu Nguyên, đây là người được coi là trợ thủ đắc lực của Tập Cận Bình trong quân đội. Mặc dù Chính phủ Trung Quốc chưa bao giờ tiết lộ mối quan hệ giữa Lưu Nguyên và Tập Cận Bình, song truyền thông Hong Kong cho biết Chủ tịch Tập Cận Bình đã ủng hộ ông Lưu Nguyên trong cuộc chiến chống Từ Tài Hậu, nguyên Phó Chủ tịch Quân ủy Trung ương Trung Quốc. Thậm chí còn có tin đồn rằng Lưu Nguyên sẽ đóng một vai trò quan trọng trong Ủy ban giám sát kỷ luật của Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA). Ngoài ra, cả ông Tập Cận Bình lẫn ông Lưu Nguyên đều là con cháu các nguyên lão của Đảng, những “hạt giống đỏ” trung thành với nhà nước và Đảng Cộng sản Trung Quốc. 

Cuối cùng là Lật Chiến Thư, người chịu trách nhiệm hoạch định toàn bộ các hoạt động của Chủ tịch Tập Cận Bình, và đảm bảo an toàn cá nhân cho nhà lãnh đạo này. Một bằng chứng rõ ràng về tầm quan trọng của Lật Chiến Thư là nhân vật này luôn nằm trong đoàn tháp tùng ông Tập Cận Bình trong các chuyến công du nước ngoài. 

Câu hỏi thứ ba: Chủ tịch Tập Cận Bình có gặp phải sự chống đối chính trị thực sự nào không? 

Trái với nền chính trị phương Tây, Đảng Cộng sản Trung Quốc không hề hé lộ chuyện phe cánh trong nội bộ, đây được xem là một nguyên tắc từ thời cố Chủ tịch Mao Trạch Đông. Bất cứ phe phái nào quá lộ liễu đều nhanh chóng bị gán mác “chủ nghĩa bè phái” và trở thành mục tiêu phê phán. Nói cách khác, về mặt lý thuyết, một đảng viên chỉ được phép trung thành với toàn Đảng chứ không phải với một cá nhân nào đó. 
Vì vậy, bên ngoài, các quan chức cấp cao của Đảng không bao giờ để lộ dấu hiệu bất hòa. Công chúng hoàn toàn không biết về sự sụp đổ của Bạc Hy Lai, cựu Bí thư Thành ủy Trùng Khánh, cho đến tận tháng 3/2012, khi Phiên họp Đại hội đại biểu nhân dân hàng năm kết thúc. Đến khi cựu Thủ tướng Ôn Gia Bảo chỉ trích “mô hình Trùng Khánh” của Bạc Hy Lai tại buổi họp báo thì người dân mới nhận ra thời của Bạc Hy Lai đã hết. Hầu hết mọi người tin rằng việc Bạc Hy Lai “ngã ngựa” có liên quan tới cuộc đấu đá chính trị trong nội bộ Đảng, song không ai có thể đưa ra bằng chứng xác thực chứng minh Bạc Hy Lai là đối thủ chính trị của Chủ tịch Tập Cận Bình. 

Tuy vậy, ông Tập Cận Bình chắc chắn đã phải đối mặt với sự phản kháng và chống đối thật sự. Có lần ông Tập Cận Bình đã công khai phát biểu: “Công cuộc cải cách bước vào thời kỳ khó khăn và chạm đến vùng nước sâu” và “Tình hình chống tham nhũng vẫn còn phức tạp và nghiêm trọng”. Đây là các dấu hiệu cho thấy những chiến dịch này đang vấp phải một cuộc đấu tranh chính trị hết sức quyết liệt.

Đó chính là lý do tại sao Chính phủ Trung Quốc xây dựng sức mạnh của Tập Cận Bình qua các phương tiện truyền thông. Ông Tập cần sự đoàn kết trong Đảng cũng như sự ủng hộ của quần chúng. Một quan chức Trung Quốc đã nói rằng: “Họ (phe đối lập) rất cứng rắn, vì vậy Chủ tịch Tập Cận Bình phải cứng rắn hơn họ”. Vậy ai ở phe đối lập? Chỉ cần tìm ra “những con hổ lớn” và Tập Cận Bình sẽ không để họ yên. 

Câu hỏi thứ tư: Tập Cận Bình có thực sự hy vọng sẽ vượt qua các lãnh đạo tiền nhiệm để trở thành một “kiến trúc sư mới”? 

Việc so sánh ông Tập Cận Bình với “kiến trúc sư mới” của Trung Quốc là một sáng kiến của giới truyền thông, trong khi cả Chủ tịch Tập Cận Bình lẫn báo chí chính thống đều không thừa nhận cụm từ này. Danh hiệu này chỉ xuất hiện trên trang web của “Nhân dân Nhật báo”. Nếu Đảng Cộng sản Trung Quốc thực sự muốn ca ngợi Tập Cận Bình là “kiến trúc sư mới”, họ sẽ chạy một tiêu đề lớn trên báo giấy của tờ “Nhân dân Nhật báo”. 

Cách đây hai năm, ông Hồ An Cương, Giáo sư trường Đại học Thanh Hoa, đã viết một bài báo trên tờ “Nhân dân Nhật báo” nói rằng Trung Quốc áp dụng “hệ thống lãnh đạo tập thể”, một cái gì đó khác với hệ thống dân chủ phương Tây và truyền thống trung ương tập quyền của Cộng sản. Trong hệ thống của Trung Quốc, quyền lực được chia sẻ giữa các ủy viên thường vụ Bộ Chính trị. Quyết định về các vấn đề chính được đưa ra bằng cách lấy biểu quyết. Ý kiến táo bạo này của Giáo sư Hồ An Cương đã được cấp cao thừa nhận. 

Chúng ta có thể coi sự xuất hiện của cụm từ “kiến trúc sư mới” như một cách để chính phủ thăm dò phản ứng của công chúng. Đây là thời điểm thuận lợi để các phương tiện truyền thông khác tiếp tục truyền bá danh hiệu này, bởi vì không những không gặp rủi ro gì mà còn vô cùng hữu ích. Sự ra đời một “khái niệm mới” về Tập Cận Bình sẽ thu hút sự chú ý từ khắp nơi trên thế giới. 

Điều quan trọng là ông Tập Cận Bình mới chỉ nhậm chức được hai năm, và ông còn ít nhất 8 năm cầm quyền nữa. Trong giai đoạn này, ông Tập Cận Bình sẽ phải là một kiến trúc sư có đầu óc sắc sảo để có thể thâu tóm dần quyền lực mà trước đây nằm trong tay các ủy viên thường trực khác. Tuy nhiên, không có dấu hiệu cho thấy ông Tập Cận Bình sẽ lật đổ “hệ thống lãnh đạo tập thể” bằng cách lấy đi quyền bình đẳng trong quá trình ra quyết định của các ủy viên thường trực khác. Chủ tịch Tập Cận Bình sẽ không thể phá vỡ hoàn toàn cơ cấu chính trị thượng tầng của Đảng Cộng sản Trung Quốc vốn đã hoàn thiện trong 20 năm qua kể từ thời Giang Trạch Dân. 

Tác giả Mục Xuân Sơn khẳng định ông Tập Cận Bình là người ý thức được vai trò lịch sử của mình, và những gì ông ta làm không chỉ có giá trị đối với Trung Quốc ngày nay, mà còn đem lại lợi ích cho sự phát triển của Trung Quốc trong tương lai. Trung Quốc cần phải thay đổi, và Tập Cận Bình đã được lịch sử lựa chọn để thúc đẩy cải cách và chống tham nhũng. 

Một quan chức Trung Quốc từng đồng ý với quan điểm này và cho rằng Chủ tịch Tập Cận Bình sẽ đóng vai người hùng giúp Trung Quốc phát triển tốt đẹp hơn, an toàn hơn và ít rủi ro hơn. Theo quan chức này, ít nhất sẽ mất 5 năm để danh xưng “kiến trúc sư mới” chính thức được chấp nhận. 

Câu hỏi thứ năm: Người dân Trung Quốc nghĩ gì về Chủ tịch Tập Cận Bình? 
Liên tưởng đến Tổng thống Nga Putin: Bất chấp sức ép và sự trừng phạt của phương Tây, ông Putin vẫn nhận được tỉ lệ ủng hộ cao. Trong cuộc gặp với Tổng thống Nga Putin hồi năm ngoái, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nhận ra mình và Putin có tính cách giống nhau. Một số hành động của Chủ tịch Tập Cận Bình nhận được sự ủng hộ ở Trung Quốc, tương tự như Putin ở Nga.

Phần lớn người dân Trung Quốc ủng hộ Chủ tịch Tập Cận Bình bởi họ đánh giá ông là một nhà lãnh đạo kiểu khác. Ông giới thiệu phu nhân của mình tại các hoạt động ngoại giao; ông cho phép đăng các hình hoạt họa về mình trên mạng Internet; ông thể hiện sự kiên quyết khi lật đổ các ủy viên Bộ Chính trị khác; và ông sẵn sàng tỏ ra cứng rắn với Mỹ và Nhật Bản. 

Cùng với sự phát triển nhanh chóng của kinh tế, mong muốn của người dân Trung Quốc đang thay đổi. Họ mưu cầu hội nhập quốc tế cũng như được cộng đồng quốc tế công nhận. Chủ tịch Tập Cận Bình đang thỏa mãn nhu cầu tâm lý này đồng thời đáp ứng các nhu cầu về kinh tế. Dưới thời Tập Cận Bình, đất nước và con người Trung Quốc có vẻ đã khác so với trước kia. 

Một số người có thể lo ngại Tập Cận Bình đang khôi phục tư tưởng “sùng bái cá nhân” từ thời Mao Trạch Đông. Một quan chức chính phủ đã bác bỏ điều vô lý này. Ông cho rằng truyền thông đã làm phức tạp hóa mọi chuyện. Ngày nay người dân có quyền tự do lựa chọn giữa rất nhiều ý tưởng phóng khoáng và đa dạng; do đó không thể có chỗ cho sự sùng bái cá nhân. Quan chức này khẳng định không ai trong chính phủ muốn phục hồi tư tưởng này, nhưng nó lại là yếu tố cần thiết để tạo dựng quyền uy cho Chủ tịch Tập Cận Bình. 

Gần đây, rõ ràng là các phương tiện truyền thông đã hơi quá đà trong các chiến dịch tuyên truyền cho Tập Cận Bình. Thế giới có xu hướng diễn giải quá mức những thông tin này, với khả năng tính toán sai lầm về sự phát triển của Trung Quốc trong tương lai. Thậm chí điều này có thể ru ngủ bản thân ông Tập Cận Bình vào một cảm giác an toàn giả tạo. Để tránh kết cục như vậy đòi hỏi cần phải có một tư duy khách quan về các vấn đề đối nội và đối ngoại./.

Tác giả Mục Xuân Sơn, tạp chí “The Diplomat”

Duy Anh (gt)