Walden Bellow, đại diện vùng Akbayan (Đảng hành động của các công dân) tại Hạ viện Philippines gần đây có bài viết trên “Tiêu điểm chính sách đối ngoại” với tựa đề “Một liên minh đang hình thành: Việt Nam và Philippines chống Trung Quốc”. Trong bài viết này, Bello lập luận: “Philippines và Việt Nam là những đồng minh tự nhiên trong cuộc đấu tranh chung chống sự bành trướng của Trung Quốc ở Biển Đông. Vốn là đối tác trong ASEAN, hai nước có vẻ như đang bị những hành động phô trương sức mạnh của Trung Quốc ở Biển Đông đẩy họ xích lại gần nhau hơn, khi Bắc Kinh đòi chủ quyền đối với khoảng 80% Biển Đông”.

Philippines và Việt Nam chia sẻ quan điểm và mối lo ngại chung về những hành động của Trung Quốc tại Biển Đông. Điều này đã dẫn tới sự tương tác ngoại giao mạnh mẽ và một vài hợp tác trong các thể chế đa phương, trong đó có ASEAN. Việc xem xét tương tác quốc phòng cho thấy trong 5 năm qua, tiến trình đã dần dần hoàn thiện, song triển vọng về một liên minh giữa hai bên vẫn là điều xa vời. 

Philippines và Việt Nam ký Bản ghi nhớ (MOU) về hợp tác quốc phòng vào ngày 26/10/2010. MOU được ký tại Hà Nội giữa Bộ trưởng Quốc phòng, Phùng Quang Thanh và người đồng cấp Philippines Voltaire Gazmin bên lề chuyến thăm cấp nhà nước của Tổng thống Philippines Benigno Aquino. MOU bao gồm những điều khoản chung về trao đổi các chuyến thăm giữa các phái đoàn quân sự, trao đổi thông tin về chống khủng bố, hợp tác trong đào tạo và huấn luyện quân đội, hỗ trợ tìm kiếm và cứu hộ, và hợp tác phát triển trang thiết bị và công nghệ quân sự. Một nhóm làm việc chung đã được thành lập để thực thi MOU. 

Một năm sau, Philippines và Việt Nam ký thỏa thuận đẩy mạnh thực thi an ninh hàng hải giữa Lực lượng bảo vệ bờ biển Philippines và Cảnh sát biển Việt Nam. Thỏa thuận này nhằm giải quyết các vấn đề nảy sinh khi ngư dân nước này xâm phạm Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của nước kia. Thỏa thuận cũng bao gồm một điều khoản về giáo dục ngư dân tôn trọng EEZ của nước khác. 

Hợp tác hải quân giữa hai nước được đẩy mạnh vào tháng 3/2012 trong các cuộc thảo luận ở Hà Nội. Đại diện hải quân hai nước đã ký MOU về Thúc đẩy hợp tác tương hỗ và chia sẻ thông tin. MOU bao gồm một điều khoản về đường dây nóng giữa hai cơ quan điều hành của lực lượng bảo vệ bờ biển nhằm kiểm soát các sự cố hàng hải, như cướp biển, và những cuộc xâm nhập vào lãnh hải, đồng thời nhất trí hợp tác trong ngành đóng tàu. 

Hai bên cũng ký một thỏa thuận về Cơ chế hoạt động chuẩn (SOP), theo đó nhất trí tiến hành các cuộc tuần tra chung trên biển tại các vùng chồng lấn. Bộ Ngoại giao Trung Quốc ngay lập tức tuyên bố phản đối bất kỳ cuộc tập trận nào giữa hải quân Việt Nam và Philippines. Kết quả là ý tưởng tuần tra chung trên biển không thể trở thành hiện thực. 

Trong cuộc gặp ngày 23/7/2013 tại Hà Nội, đại diện quân đội hai nước đã đánh giá lại tiến trình thực thi MOU 2010 và nhất trí tổ chức các cuộc đối thoại quốc phòng. Cuối tháng 7 đầu tháng 8/2013, đại diện ngoại giao hai nước tiến hành hội nghị lần thứ bảy Ủy ban chung về hợp tác song phương Việt Nam-Philippines tại Manila. Hội nghị đã xem xét việc thực thi thỏa thuận về hợp tác song phương trong giai đoạn 2011-2016. Các cuộc thảo luận đã đề cập tới hợp tác đối phó với Trung Quốc trong các tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông và hợp tác an ninh hàng hải. Cuối tháng 8/2013, hai bên lại họp tại Manila để đánh giá tiến trình hợp tác quốc phòng, trong đó đề cập tới tình hình an ninh trên Biển Đông, chính sách tái cân bằng của Mỹ tại châu Á-Thái Bình Dương và hợp tác hỗ trợ nhân đạo, giảm thiểu thảm họa trong tương lai. 

Trong một tuyên bố của Bộ Quốc phòng, kể từ năm 2010, “quan hệ quốc phòng giữa hai nước đã tiến triển thông qua các chuyến thăm cấp cao, trao đổi binh sỹ và chia sẻ thông tin”, đồng thời phản ánh “cam kết của hai bên về thúc đẩy hợp tác trong sự phát triển chung về khả năng quốc phòng của mỗi bên...”. 

Hai bên nhất trí thay mới MOU 2010 về hợp tác quốc phòng và bắt đầu cuộc đối thoại về chính sách quốc phòng ở cấp thứ trưởng. Trong cuộc họp sau đó tại Hà Nội ngày 9/10/2013, hai bên nhất trí thúc đẩy hợp tác giữa hải-lục-không quân và lực lượng bảo vệ bờ biển hai nước. Ngày 21/3 vừa qua, trong cuộc gặp ở Hà Nội, hai bên nhấn mạnh tới việc đào tạo hải quân, chia sẻ thông tin tình báo thông qua đường dây nóng, diễn tập tìm kiếm và cứu hộ... 

Nhìn lại quan hệ hợp tác quốc phòng giữa Philippines và Việt Nam kể từ năm 2010, có thể thấy hợp tác đang tiến triển, nhưng ở mức độ phôi thai. Hai nước chưa tổ chức được các cuộc diễn tập quân sự cơ bản để thúc đẩy khả năng liên kết. Philippines sắp ký một thỏa thuận tăng cường hợp tác quốc phòng với Mỹ. Việt Nam vẫn do dự khi chuyển từ hoạt động can dự hải quân sang tập trận chung liên quan tới trao đổi các kỹ năng chiến đấu. Tóm lại, Philippines và Việt Nam sẽ phát triển quan hệ ngoại giao-chính trị để đối phó với Trung Quốc ở Biển Đông, nhưng không có triển vọng rằng hợp tác quốc phòng hiện nay sẽ phát triển thành một liên minh quân sự chống Trung Quốc.

Giáo sư Carl Thayer thuộc Học viện Quốc phòng Australia. Bài viết được đăng trên The Diplomat.

Văn Cường (gt)