Khi quan hệ ngoại giao giữa Nhật Bản và Trung Quốc được thiết lập vào năm 1972, ai có thể tưởng tượng nổi vào thời điểm hiện nay nó lại căng thẳng đến vậy? 

Ngày 29/9/2012 đánh dấu 40 năm ký tuyên bố chung giữa cựu Thủ tướng Nhật Bản Kakuei Tanaka và cố Thủ tướng Trung Quốc Chu Ân Lai tại Bắc Kinh. Bất chấp tầm quan trọng của ngày kỷ niệm đáng nhớ này, những sự kiện kỷ niệm quan hệ Nhật-Trung liên tục bị huỷ bỏ hoặc tạm hoãn. Trong khi đó, phong trào tẩy chay hàng Nhật lan rộng ở Trung Quốc và quan hệ song phương lâm vào tình cảnh nghiêm trọng chưa từng thấy. Không có dấu hiệu nào cho thấy các cuộc biểu tình của Trung Quốc phản đối quyết định quốc hữu hoá quần đảo Senkaku sẽ sớm lắng dịu. 

Mối quan hệ sóng gió giữa hai nền kinh tế lớn thứ 2 và 3 thế giới này đang đe dọa gây ra hiệu ứng bất lợi đối với kinh tế khu vực và toàn cầu. Nhật Bản cần làm gì với Trung Quốc? Có lẽ, trước tiên, Tôkyô cần phải phác thảo và thực hiện một chiến lược dài hơi cho tiến trình bình thường hoá quan hệ. 

 “ Gáo nước lạnh về chính trị và kinh tế” 

Trong số các cuộc biểu tình chống Nhật xảy ra trong thời gian qua ở Trung Quốc, sự kiện biểu tượng rõ nét nhất cho tình cảnh ảm đạm trong quan hệ song phương chính là vụ người biểu tình Trung Quốc tấn công nhà máy của Tập đoàn Panasonic. Panasonic đóng một vai trò tiên phong trong số các doanh nghiệp Nhật Bản mở rộng kinh doanh ở Trung Quốc. 

Cuộc gặp vào năm 1978 giữa Konosuke Matsushita, nhà sáng lập Panasonic ngày nay, và Phó Thủ tướng Trung Quốc Đặng Tiểu Bình được cho là một chất xúc tác cho việc mở rộng làm ăn của các công ty Nhật ở Trung Quốc. Trong cuộc gặp này, ông Đặng Tiểu Bình đề nghị ông Matsushita đóng góp cho sự phát triển của Trung Quốc cả về công nghệ và quản trị kinh doanh. Sau cuộc gặp này, các doanh nghiệp Nhật Bản đã ồ ạt thiết lập các văn phòng ở Trung Quốc, tạo ra nhiều công ăn việc làm cho thị trường lao động nước này. Ngoài ra, Chính phủ Nhật Bản còn tiếp tục cho Trung Quốc vay nợ bằng đồng yên đến tận năm tài khoá 2007. 
Không còn nghi ngờ gì, sự trợ giúp của Chính phủ và các công ty Nhật Bản đã góp phần củng cố những nền tảng kinh tế của Trung Quốc và giúp kinh tế nước này vượt qua cả Nhật Bản về tổng sản phẩm quốc nội (GDP).

Tuy nhiên, sự hợp tác của Nhật Bản với Trung Quốc lại không được đa số người dân Trung Quốc biết đến. Trái lại, Trung Quốc vào những năm 1990 còn tăng cường giáo dục chủ nghĩa yêu nước trong các trường học, nuôi dưỡng tình cảm chống Nhật và truyền bá các tư tưởng hòng hạ thấp vai trò của Nhật Bản trong lòng công chúng đi kèm với đà phát triển của kinh tế. Ý thức hệ này dường như đang ngày càng lớn mạnh ở Trung Quốc và “dội gáo nước lạnh” vào quan hệ song phương cả trên phương diện chính trị lẫn kinh tế. Tuy nhiên, đừng bao giờ quên rằng kinh tế Nhật Bản và Trung Quốc đã gắn bó quá mật thiết. Hai nền kinh tế đã tạo ra một cơ chế phân công lao động quốc tế theo đó Trung Quốc nhập khẩu các thiết bị công nghiệp từ Nhật Bản để lắp ráp thành các sản phẩm hoàn chỉnh. Các thiết bị này đã đáp ứng nhu cầu thị trường nội địa hoặc xuất khẩu sang Mỹ, châu Âu và các nơi khác. Bắc Kinh và Tôkyô không nên quên thực tế này. 

Tăng cường bảo vệ bờ biển 

Căn nguyên của những bất ổn xung quanh vấn đề quần đảo Senkaku xuất phát từ tuyên bố đơn phương và thiếu cơ sở của Trung Quốc về chủ quyền đối với chuỗi đảo này vào thập niên 1970 ngay sau khi Bắc Kinh phát hiện trữ lượng dầu mỏ khổng lồ tại vùng Biển Hoa Đông quanh quần đảo này. 

Tại cuộc họp báo thời điểm Hiệp định Hòa bình và Hữu Nghị giữa Nhật Bản và Trung Quốc có hiệu lực năm 1978, Phó Thủ tướng Đặng Tiểu Bình cho biết: “Sẽ không hề hấn gì nếu vấn đề tranh chấp xung quanh quần đảo Senkaku này được tạm gác lại”, ông tỏ ý để vấn đề này cho các thế hệ sau giải quyết. 

Tuy nhiên, Trung Quốc năm 1992 đã thông qua Luật Lãnh hải và Vùng tiếp giáp lãnh hải trong đó chỉ rõ quần đảo Senkaku thuộc về Trung Quốc. Gần đây hơn, Trung Quốc còn châm ngòi cho những bất đồng bằng cách phái các tàu tuần tra tới vùng biển xung quanh quần đảo này. 

Việc quốc hữu hoá một số đảo thuộc Senkaku chỉ đơn thuần là chuyển giao chủ sở hữu từ tư nhân sang chính phủ. Trung Quốc có thể nổi giận vì việc mua đảo này diễn ra ngay sau khi Thủ tướng Yoshihiko Noda gặp Chủ tịch Hồ Cẩm Đào ở Vladivostok, Nga, nhưng thực tế, cơn thịnh nộ của Bắc Kinh còn vượt xa những gì Tôkyô dự tính. 

Tại cuộc gặp giữa Ngoại trưởng Koichiro Gemba và người đồng cấp Trung Quốc Dương Khiết Trì tại Niu Yoóc, ông Dương cho rằng việc quốc hữu hoá quần đảo này của Nhật Bản là “phủ nhận” thành quả của “cuộc chiến chống phát xít” mà ông ám chỉ chiến thắng của Trung Quốc đối với Nhật Bản trong Chiến tranh Thế giới thứ Hai. 

Giới quan sát nhận thấy nỗ lực của ông Dương hòng gắn vấn đề biển đảo với những sự kiện lịch sử vốn chẳng có liên hệ gì là một sự cường điệu. Nhật Bản không nên cứ đứng yên một chỗ trong khi Trung Quốc liên tục đánh tiếng với dư luận thế giới bằng việc chỉ trích mạnh mẽ Nhật Bản.

Thủ tướng Noda phát biểu trước Hội đồng bảo an Liên hợp quốc (HĐBA LHQ) tại Niu Yoóc ngày 26/9 rằng: “Bất cứ nỗ lực nào của một quốc gia nhằm đạt được tư tưởng và các tuyên bố thông qua hành động hăm dọa hoặc sử dụng vũ lực đều hoàn toàn không thể chấp nhận được”. Tuyên bố này hết sức hợp lý. 

Mới đây, Trung Quốc vừa khai trương tàu sân bay đầu tiên. Chính sách phát triển quân đội của Bắc Kinh chắc chắn sẽ tiếp tục được ban lãnh đạo mới của Trung Quốc thực hiện và có thể sẽ được thúc đẩy một cách mạnh mẽ chưa từng thấy. 

Nếu Nhật Bản đánh mất quyền kiểm soát thực tế đối với Senkaku, Tôkyô sẽ khó lòng giành lại được quần đảo này. Do vậy, Chính phủ Nhật Bản cần đặt ưu tiên cao nhất cho việc tăng cường khả năng của Lực lượng phòng vệ bờ biển Nhật Bản (JCG) nhằm đối phó với bất cứ hành động xâm phạm nào đối với chủ quyền của nước này. 

Tuy nhiên, không cần phải nói cũng biết cần phải tránh một cuộc đối đầu quân sự bằng mọi giá. Việc triển khai trực thăng vận tải MV-22 Osprey ở Căn cứ không quân Futenma của lính thuỷ đánh bộ Mỹ ở Okinawa là một phần quan trọng giúp tăng cường sức mạnh răn đe đối với Trung Quốc. 

Cùng phát triển thịnh vượng 

Từ cách đây vài năm, thời điểm Nội các của cựu Thủ tướng Shinzo Abe nhậm chức, Nhật Bản đã đối thoại với Trung Quốc về việc cùng phát triển các mỏ khí đốt trên Biển Hoa Đông từ quan điểm tăng cường “quan hệ tương hỗ chiến lược” mà ở đó hai nước có thể sống trong hoà hợp và thịnh vượng. Tuy nhiên, mối quan hệ “tương hỗ” này đã bị trì hoãn kể từ khi một tàu đánh cá Trung Quốc đâm vào tàu tuần tra của JCG ngoài khơi quần đảo Senkaku hồi năm 2010. 

Cả hai bên cần có những chuẩn bị thấu đáo nhằm tái tạo mối quan hệ tương hỗ này. Chính phủ Nhật Bản cần thông báo với Trung Quốc thông qua nhiều kênh khác nhau rằng Tôkyô sẵn sàng hợp tác, không chỉ trên lĩnh vực công nghiệp và du lịch và tăng cường sản xuất nông nghiệp mà còn trên cả các lĩnh vực khác như hiệu quả sử dụng năng lượng và bảo vệ môi trường. 

Ngoài ra, mối quan hệ thân cận với Mỹ cũng góp phần quan trọng giúp cải thiện quan hệ Nhật-Trung. Bên cạnh đó, Tôkyô cũng cần áp dụng đường lối ngoại giao mang tầm chiến lược bằng việc củng cố mối quan hệ với các nước láng giềng ở châu Á như Ấn Độ, Nga và Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) để bổ trợ cho quan hệ Nhật-Trung.

Theo Yomiuri

Văn Cường (gt)