Để chứng minh cho điều này, ông Marty chỉ ra bước chuyển của ASEAN đến một giai đoạn mới tích cực hơn trong giải quyết các tranh chấp lãnh thổ trên Biển Đông bằng cách thúc đẩy việc sớm thông qua COC vốn đã bị trì hoãn lâu nay. Tinh thần lạc quan này của Ngoại trưởng Inđônêxia xuất hiện sau nỗ lực thành công của ông trong việc đạt được đồng thuận của ASEAN về Nguyên tắc sáu điểm trên Biển Đông cuối tháng 7 sau thất bại của Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN (AMM-45).

Tuyên bố này đã hàn gắn lại sự rạn nứt trong ASEAN giữa các thành viên có tranh chấp lãnh thổ trên Biển Đông và Campuchia, nước Chủ tịch ASEAN trong năm 2012. Campuchia đã từ chối tìm kiếm một lập trường thỏa hiệp, dẫn đến việc lần đầu tiên trong lịch sử 45 năm ASEAN không ra được thông cáo chung. Campuchia cần tập trung sửa lại vết rạn này trong ASEAN để họ có thể tổ chức một hội nghị thượng đỉnh đáng tin cậy vào tháng 11/2012.

Khi hướng đến việc sớm thông qua COC, ASEAN cũng góp phần khắc phục những bất hòa trong tranh chấp lãnh thổ giữa một số thành viên ASEAN với Trung Quốc, cường quốc đang lên trong khu vực. Điều này đã Trung Quốc có thái độ hợp tác hơn. Ngoại trưởng Trung Quốc Dương Khiết Trì, trong chuyến thăm Giacácta gần đây, đã cam kết xây dựng lòng tin, tiến tới thông qua COC.

Mặc dù có lập trường chung như vậy, nhưng ASEAN vẫn cần đạt được sự thống nhất về mục tiêu để lựa chọn hướng đi đúng cho cả khối. Ngoại trưởng Marty từng nói: "Chúng ta chỉ có thể có một ASEAN đóng vai trò trung tâm ở khu vực nếu ASEAN đoàn kết và thống nhất". Sự thống nhất là điều kiện tối quan trọng để ASEAN có thể thực hiện mục tiêu lớn hơn về xây dựng Cộng đồng năm 2015, trong khi đoàn kết là nền tảng căn bản để ASEAN giữ vai trò  trung tâm trong cấu trúc an ninh và kinh tế Đông Á.

Tuy nhiên, ASEAN gặp phải không ít khó khăn khi khu vực này bước vào một giai đoạn bất ổn rất lớn. Câu chuyện xảy ra ở Phnôm Pênh đã bộc lộ ba mối quan ngại, đầu tiên và trước hết là sự rạn nứt trong lòng ASEAN. 

Kể từ khi ASEAN mở rộng lên 10 thành viên vào cuối những năm 1990, đã xuất hiện những lời bàn tán về sự phát triển của một "ASEAN hai tầng". Một tầng là những thành viên nòng cốt tạo nên ASEAN như Inđônêxia, Malaixia, Thái Lan, Xinhgapo, Philíppin và Brunây gia nhập năm 1984. Tầng thứ hai bao gồm các nước từng được xem là "ngoại vi" của ASEAN cũng được kết nạp sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Đó là Campuchia, Lào, Mianma và Việt Nam (hay còn được gọi tắt là CLMV). 

Việc kết nạp các nước CLMV là mong muốn của những người sáng lập ASEAN, tạo ra một Đông Nam Á thống nhất. Tuy nhiên, một số thành viên lúc đó cũng lo ngại về sự mở rộng thành viên quá nhanh. Liệu các nước CLMV, là các quốc gia xã hội chủ nghĩa hoặc điều hành tập trung, có phù hợp với các giá trị văn hóa chính trị của những nước sáng lập ASEAN hay không? Rõ ràng, những người theo quan điểm hợp nhất khu vực đã thuyết phục được và giành phần thắng.

Thực vậy, trong thập kỷ tiếp theo, một ASEAN mở rộng đã tạo được dấu ấn trong toàn khu vực, mở đường cho những sáng kiến như ASEAN+3 (Hàn Quốc, Nhật Bản và Trung Quốc). Một Đông Nam Á thống nhất đã có đủ tự tin để ASEAN dám theo đuổi một chiến lược ngoại giao khá tham vọng, đó là trở thành trung tâm của cấu trúc khu vực rộng lớn hơn, thể hiện qua Hội nghị cấp cao Đông Á.

Tuy nhiên, việc mở rộng này cũng đi kèm với một số hạn chế. Đầu tiên, việc kết nạp Mianma, nước từng làm các đối tác phương Tây của ASEAN không hài lòng, ít nhiều làm chậm lại tiến trình của ASEAN. Thứ hai, Campuchia đang chứng tỏ là một thành viên mới gai góc. Kể từ sau khi ASEAN hình thành, các thành viên đã tranh cãi về những tranh chấp song phương, nhưng chưa bao giờ họ phải sử dụng tới "chiến tranh súng ống". Tuy nhiên, lần đầu tiên trong năm 2008, khi Campuchia và Thái Lan xung đột trong tranh chấp biên giới, súng đã nổ. Việc dễ dàng để xảy ra một cuộc xung đột vũ trang chưa có tiền lệ này, gợi lại tình trạng thù địch trong lịch sử, là một điềm báo xấu. 

Lớp các nước thứ hai, như những lo ngại ban đầu, đã mang đến một loạt những thách thức mới. Một số cho rằng đó là những vết thương nên được xem xét. Nhưng thất bại của Hội nghị Phnôm Pênh trong việc đưa ra một thông cáo chung phản ánh sự chia rẽ ngày càng lớn trong nội bộ. Không có thành viên ASEAN cốt lõi trong vai trò chủ tọa có thể sẽ để cho hội nghị thường niên kết thúc mà không có được một thông cáo chung - một sự ghi nhận quan trọng về những quyết định then chốt. Một thành viên chủ chốt ASEAN có thể phải vận dụng một vài mưu mẹo trong ngôn từ ngoại giao trong văn bản để phản ánh những mối quan tâm chung. Việc Chủ tịch Campuchia dễ dàng gạt bỏ thông cáo chung một lần nữa phản ánh vấn đề sâu sắc hơn: Liệu các nước CLMV có cam kết giống với ASEAN và tất cả có vì điều đó hay không?

Mối quan ngại thứ hai là tác động của sự rạn nứt này đối với việc hình thành Cộng đồng ASEAN. Kế hoạch này hiện đang bên bờ của sự đổ vỡ và hiện vấn đề đáng quan tâm đang xoay xung quanh việc ai sẽ làm chủ tịch khối này trong vòng ba năm tới. Brunây và Malaixia là những thành viên chính, Mianma thì không phải. Thực tế, Mianma sẽ chèo lái ASEAN vào một thời điểm nhạy cảm trong tiến trình phát triển của tổ chức này. Liệu Mianma có phải là nước tiếp theo gây bất ngờ không?

Mối quan ngại thứ ba là sự can dự ngày càng mạnh mẽ của Trung Quốc vào lĩnh vực hoạch định chính sách đối ngoại của ASEAN. Rõ ràng Bắc Kinh đã dựa vào Phnôm Pênh, một đồng minh thân cận, để tác động tới cách xử lý các tranh chấp trên Biển Đông trong thông cáo chung của ASEAN. Hành động của Trung Quốc sẽ chỉ làm tăng thêm mối lo ngại sâu sắc trong khu vực rằng nước đang trỗi dậy như một siêu cường này chỉ là kẻ hay gây sự thậm chí là kẻ hay can thiệp vào chuyện người khác. Những dấu hiệu này đang là vật cản trong quan hệ ASEAN-Trung Quốc. 

Trung Quốc đã áp đặt ý chí của họ lên ASEAN mà không phải động chân tay. Tất cả những gì họ làm chỉ là thì thầm vào tai một đồng minh khu vực. Kéo dài những căng thẳng ngấm ngầm sẽ khiến Biển Đông trở thành một điểm bùng nổ mà nhiều người đang lo ngại và ASEAN đang đi vào vùng biển đầy biến động tiềm tàng này. 

Tuy nhiên, các nhà quan sát ASEAN đã chỉ ra những điểm bù đắp trong quan hệ ASEAN-Trung Quốc đó là giữ yên vùng biển đầy trục trặc này. Đang xuất hiện ngày càng nhiều mối quan hệ nhiều mặt giữa tất cả các thành viên ASEAN và Trung Quốc, từ kinh tế, xã hội tới quân sự và an ninh. Một số quốc gia ASEAN cốt lõi như Malaixia và Xinhgapo có quan hệ thương mại với Trung Quốc nhiều hơn các quốc gia bên lề. Cùng thời điểm này, nhiều nước trong ASEAN cũng có quan hệ hợp tác lâu dài về an ninh và quốc phòng với Mỹ và các cường quốc phương Tây. 

ASEAN có các thỏa thuận hợp tác kinh tế với các nước như Ôxtrâylia, Nhật Bản và Ấn Độ để cân bằng với Trung Quốc. Về phần mình, Bắc Kinh có một phần vai trò trong sự thống nhất và gắn kết của ASEAN để đảm bảo khu vực này vẫn thân thiện. Những nhân tố này sẽ củng cố sự thống nhất và đoàn kết của ASEAN khi họ đang đối mặt với những thách thức xuất phát từ sự ganh đua của hai siêu cường Mỹ và Trung Quốc trong khu vực châu Á-Thái Bình Dương. 

Yang Razali Kassim, nghiên cứu sinh cao cấp của, Đại học Tổng hợp Công nghệ Nanyang, Singapore  

Thuỳ Anh (gt)